خشم مقدس در کنترل عقل و شرع قرار دارد، در حالی که خشم شيطانى، در كنترل هوا و هوس قرار دارد. از سوی دیگر، خشم مقدس توأم با برنامه و هدفی مقدس است، در حالى كه خشم شيطانى برنامه و هدف مقدسى ندارد. همچنین خشم مقدس دارای حدود معينى است، در حالى كه خشم شيطانى هيچ حد و مرزى را نمى شناسد. امام صادق(ع) می فرماید: «خشمگينی مومن او را از دائره حق خارج نمى كند، و خشنودی نیز او را در باطل وارد نمى سازد».
نيروى غضب، يك نيروى مفيد و مهم دفاعى است كه براى بقاى حيات انسان ضرورت دارد، مشروط بر اين كه در جاى خود به كار گرفته شود. هنگامى كه انسان خشمگين مى شود، گاه قدرتش چندين برابر زمان عادى مى شود و می تواند از جان، مال يا منافع ديگرش حداكثر دفاع را داشته باشد. علاوه بر این خشم می تواند بعد الهی و مقدس پیدا کند، مانند: خشم حضرت موسى(ع) هنگام مشاهده «گوساله سامری»، که موجب شد «بنی اسرائیل» متوجه گناه بزرگ خود شوند؛ یا غضب امام على(ع) در برابر ظلم یک مسلمان به همسرش، که باعث توبه او شد.
«غضب» پیامدهای بسیاری دارد؛ در این حال، عقل از كار مى افتد، و انسان ديوانه وار حرکاتی را انجام مى دهد كه مايه ترس یا تعجب دیگران مى گردد؛ امام علی(ع) می فرماید: «غضب عقل آدمى را فاسد مى کند». غضب ایمان را تباه می کند، زيرا فرد عصبانى ممکن است هر ظلم و گناهی انجام دهد. هنگامى كه آتش خشم شعله ور مى شود، كنترل عقل برداشته مى شود، و عيوب مخفى انسان آشكار شده و آبرویش می رود. از سویی غضب راه شيطان را به سوى انسان باز می کند، زيرا ايمان و عقل که دو مانع قوى در برابر شيطان است، به هنگام غضب، ضعيف می شود.
غضب و خشم از عوامل مختلفی سرچشمه مى گیرد، مانند: 1- قضاوت عجولانه. 2- کمی ظرفیت: افرادی که داراى روح بزرگ و فكری باز هستند، قدرت تحمل بالایی دارند. 3- تكبر و خود برتر بينى. 4- افراد حسود و كينه توز، مواد اصلى كينه توزى را در درون دل نهفته اند، و دقيقاً همچون مخزن باروتى اند كه با نزديك شدن به جرقه كوچكى شعله ور مى گردد، و آتش خشم از تمام وجودشان ظاهر مى شود. 5- حرص و دنیا پرستی: از عوامل غضب می باشد. حضرت عیسی(ع) شدت حرص بر فزونى مال و مقام را از عوامل غضب می داند.
با توجه به اين كه غضب، پيامدهاى بسيار خطرناكى دارد، تلاش براى درمان آن ضروری است؛ برای این کار بايد در آثار و عواقب آن انديشید و مرتب به خود تلقين كرد كه غضب آتشى است كه ممكن است خرمن ايمان و سعادت و هستى انسان را بسوزاند. غضب موجب گرفتن تصمیم های نسنجیده و در نتیجه پشیمانی می گردد. یکی دیگر از راهکار های مقابله با خشم، یاد خدا است؛ گفتن «اَعُوْذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيْمِ» و «لا حَوُلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِىَّ الْعَظِيمِ» در روایات توصیه شده است. تغيير دادن حالت و مکان نیز يكى ديگر از طرق رفع غضب است.
در بسیاری از آیات قرآن، به خشم و غضب الهی اشاره می شود، به ویژه خشم خداوند نسبت به «بنی اسرائیل». به یقیین غضب به معنى هيجان درونى توأم با انتقام جويى، برای خداوند مفهومى ندارد. زیرا او فراتر از جسمانیت و تغییر و تغیّر است. از این رو، مفسران غضب الهى را به كيفر عادلانه گنهكاران تفسير كرده اند. امام باقر(ع) می فرماید: «منظور از غضب خداوند متعال، عقاب و كيفر او است. كسى كه گمان كند چيزى خداوند را دگرگون مى سازد [و تغيير حالت مى دهد] كافر شده است».
خشم و غضب خطرناك ترين حالت انسان است كه اگر جلوی آن رها شود، به شكل جنون و از دست دادن كنترل بر اعصاب خودنمايى مى كند. اگر تاريخ را ورق بزنيم و مشكلات عظيمى كه در جوامع انسانى به وجود آمده را بررسى كنيم، مشاهده می کنیم كه سرچشمه بسيارى از ضايعات، ناملائمات و حوادث دردناك، همين خشم و غضب می باشد. قرآن در اوصاف مومنان می فرماید: «آنها هنگامى كه خشمگين شوند، خشم خود را فرو مى برند و مردم را عفو مى كنند. خداوند نیز در ازای آن از خطاهای آنها در می گذرد».
خداوند با اشاره به خشم حضرت «يونس»(ع) در هنگام ناامیدی از هدایت قومش، آن را «ترک اولی» ای دانسته که از عجله نشات گرفته، لذا می فرماید: «در آن هنگام خشمگين از ميان قوم خود رفت، مى پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت، در آن ظلمت هاى متراكم صدا زد خداوندا منزّهى تو، من از ستمكاران بودم». این مجازات برای این بود که براى پيامبر بزرگى مانند حضرت یونس(ع)، بهتر بود پس از آگاهى از اين كه به زودى عذاب الهى براى آن قوم فرا خواهد رسيد، باز هم تا آخرين لحظه آنها را ترك نگويد، و از تأثير سخن مأيوس نشود.
خداوند در قرآن به ستایش بردبارى و ترك غضب سفارش مى كنند، مثلا در آیه 114 سوره توبه، حضرت ابراهیم(ع) را با عنوان «اوّاه حلیم»؛ (دلسوز در هدایت گری و بردبار) می ستاید. حتی زمانی که به او بشارت اسماعیل را می دهد، از ميان تمام صفات برجسته انسان، تنها روى صفت بردبارى اسماعیل تكيه می کند (سوره صافات، آيه 101). همچنین در سوره اعراف، آيه 199 به پیامبر(ص) توصیه می فرماید که در مواجهه با جاهلان بردبار باشد، و ...
در روايات تعبيرات تكان دهنده اى درباره خشم و غضب وارد شده، پیامبر(ص) می فرمایند: «غضب، آتش سوزانی از سوى شيطان است». همچنین امام علی(ع) می فرماید: «غضب سخت ترين دشمن انسان است». امام صادق(ع) در این باره می فرماید: «خشم و غضب كليد تمام بدى ها است». امام علی(ع) می فرمایند: «از غضب بپرهيز كه آغازش ديوانگى و آخرش پشيمانى است». همچنین می فرمایند: «كسى كه خشم خود را کنترل کند خداوند عيوب او را مستور مى دارد» و ...
قالَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله):
لَيْسَ لِلْحِجَّةِ المَبْرُورَةِ ثَوابٌ اِلاّ الجَنَّة
حجّ مقبول پاداشى جز بهشت ندارد.
سنن ترمذى: 3/175/8190