منظور از «خداجوئی»، «خدايابی» و «خداشناسی»

منظور از «خداجوئی»، «خدايابی» و «خداشناسی» چیست؟

«خداجوئى» به انگيزه هاى معرفت خداوند و «خدايابى» به مسأله اثبات وجود خدا و «خداشناسى» به بحث پيرامون صفات او مى پردازد. از اين سه آنچه مشكل است خداشناسى است. صفات خدا مانند ذاتش بى نهايت است و اسماء او نيز بي شمار. يك وجود لايتناهى كمالات لايتناهى دارد. صفات خدا با آنچه ما ديده و شنيده ايم قابل مقایسه نيست؛ چرا كه صفات مخلوقين آميخته با نقص است و صفات او خالى از نقص. به اين دليل در راه شناسايى صفات خدا بايد با احتياط گام برداريم تا از خطر تشبيه و قياس در امان بمانيم.

تعامل هدایت فطری با پیشرفت علوم و دانش بشری

آیا هدایت فطری و غریزی با پیشرفت علوم و دانش بشری سازگار است؟

با پیشرفت علم روانشناسی و مطالعات درباره حواس اسرارآمیز حیوانات، اسرار شگفت انگیزی از هدایت فطری و غریزی موجودات زنده کشف شده است؛ مانند شیر خوردن نوزاد انسان بدون آموزش پیشین، استعداد کودکان در ابداع کلمات و سخن گفتن و درک زشتی ها و زیبایی ها، بازگشت ماهی قزل آلا از دریا به نهرهایی که در آنها متولد شده برای تخم گذاری، سفر مارماهی ها از نهرهای محل سکونت شان به انتهای اقیانوس اطلس برای تخم گذاری، شکار ماهی توسط گونه ای خفاش در تاریکی شب و هوشمندی مرموز این موجود در یافتن مسیر بازگشت به محل سکونتش.

پاسخ امام علی(ع) به «شکاکان» در وجود خدا

امام علی(علیه السلام) در پاسخ به «تشکیک کنندگان» در وجود خداوند چه می فرماید؟

امام علي(ع) در بخشی از حکمت 126 نهج البلاغه، درباره «شک کنندگان» در وجود خداوند می فرماید: «از كسى كه در خدا شك مى كند در شگفتم در حالى كه خلق او را مى بيند». در واقع امام نگاه به عالم هستی و مخلوقات آن را، بهترین راه خداشناسی می داند، به ويژه در عصر ما كه با گسترش علوم، شگفتى هاى خلقت نمايان گشته، خدا شناسى از هر زمانى آسان تر است؛ چراکه در اطراف ما جلوه های قدرت خدا به وضوح نمايان است.

انگیزه عقلیِ خداجوئی و کسب معرفت

بر طبق آیات قرآن کریم چه انگیزه عقلی برای خداجوئی و کسب معرفت وجود دارد؟

انسان عاشق کمال است. اما برخی به دنبال کمال حقیقی هستند و برخی امور بی ارزش را کمال می دانند. به هر حال اين عشق به كمال، و تمایل به منافع معنوى و مادى و دفع ضرر و زيان، انسان را وادار مى‌ كند كه نسبت به هر موضوعى كه با سرنوشت او در ارتباط است، به تحقيق بپردازد. از این رو ايمان به خدا و جستجوی مذهب، یکی از مهم ترین این مسائل است، که عُقلا بی اعتنایی به آن را بر خلاف عقل می دانند. قرآن تزکیه، تربیت و تعلیم کتاب را یکی از اهداف پیامبر(ص) می داند تا انگيزه‌ هاى حركت به سوى اسلام را در مردم زنده کند.

انگیزه «فطری» برای شناخت خداوند

منظور از انگیزه «فطری» برای شناخت خداوند چیست؟

منظور از «فطرت» همان احساسات درونى و دركى است كه هيچگونه نيازى به استدلال عقلى ندارد. مانند كشش به سوى مذهب مخصوصآ شناخت خدا، که يك احساس ذاتى و درونى است؛ لذا مشاهده می کنیم در طول تاریخ، نوعی از عقاید مذهبی بر فكر و روح انسان حكم ‌فرما است؛ که نشانه اصالت اين احساس عميق است. از سویی قرآن در بیان اهداف بعثت پیامبران(ص)، رسالت اصلى آنان را زدودن آثار شرك و بت ‌پرستى دانسته نه اثبات وجود خدا. از این رو می فرماید: «جز خدا را نپرستيد». در واقع فطرت انسان را به سوى «معرفة الله» دعوت مى ‌كند.

«هدایت فطری» انسان در قرآن

قرآن در تبیین «هدایت فطری» انسان چه می فرماید؟

قرآن در تبیین «هدایت فطری» انسان مى‌ فرمايد: «خداوند فجور و تقوا را به نفس آدمى الهام كرد»؛ در واقع خداوند درك حسن و قبح عقلى را به صورت فطرى در درون جان انسان قرار داده، تا او را در مسير سعادت و تكامل هدايت كند. همچنین در سوره «روم» مسأله فطرى بودن دين مطرح شده؛ آن هم دين «حنيف» يعنى خالى از هر گونه گرايش به سوى باطل و كجى. از سویی تعبير به «دين»، تمام مبانى اصول دين و حداقل كليّات فروع دين را شامل مى ‌شود. همچنین در سوره «علق» نیز از تعلیم آدمی به وسیله قلم و مسائلی که نمی دانسته سخن می گوید.

فطرت خداشناسي در روايات اسلامي

آيا در روايات اسلامي اشاره اي به فطرت خداشناسي انسان شده است؟

فطرت خداشناسی با لحن های مختلفی در روایات بیان شده: در بعضى مسأله توحيد و در بعضی خداشناسی به عنوان يك امر فطرى معرّفى شده؛ در بعضى هم تمام اصول اسلام به عنوان يك امر فطرى معرّفى شده و در بعضى هم روى مسأله ولايت تكيه شده و نشان می دهد فطرت توحيد نمى تواند از بقيه اصول اعتقادى جدا باشد.

مشرکان و فطرت خداجویی

آیا فطرت خداجویی در مشرکان وجود دارد؟

خداوند در آيات63 و 64 سوره انعام مى فرمايد: «بگو: چه كسى شما را از تاريكيهاى صحرا و دريا رهايى مى بخشد؟ در حالى كه او را با حالت تضرّع [و آشكارا] و در پنهانى مى خوانيد. [و مى گوييد:] اگر از اين [خطرات و تاريكى ها] ما را رهايى بخشد، از شكرگزاران خواهيم بود». مشرکان در این موارد به فطرت خويش باز مى گردند؛ در اين حال غالباً با خدا پيمان مى بندند كه اگر ما را از اين شدائد رهايى بخشد، براى هميشه ممنون لطف او خواهيم بود. ولى غالباً بعد از رهايى از تنگناى حوادث، تمام پيمان هاى خود را فراموش مى كنند.

معنى فطرى بودن خداشناسى

فطرى بودن خداشناسى به چه معناست؟

هر انسانی بر مبنی فطرت، خود و جهان هستی را نیازمند خالقی نیرومند و جاودانه می بیند. ندای فطرت، ندایی پاک و سرشار از مهر و محبت است که با استحکام و منطق، فرمان اعتقاد به خدا را صادر می کند. البته شدّت و ضعف تأثیر فطرت، بستگی به شرایط محیط، تربیت و تبلیغات دارد. به عنوان مثال؛ اشخاص در هنگام قدرت هیچ توجهی به خدا ندارند اما در تنگنای شکست و ناتوانی با رغبت به این مبدء مقدس توجه می کنند.

عبادت خدای ناشناخته!

از یک سو در روایات بیان شده که خداوند قابل شناخت نیست و از سوی دیگر بیان شده است که چنین خدایی را باید عبادت کرد. آیا چنین عبادتی آثار و منفعتی دارد؟

آنچه قابل شناخت نیست کنه ذات خداست؛ اصل وجود و صفات خداوند با علم حصولی و حضوری اجمالی قابل شناخت است. بین شناخت خدا و فایده عبادت نیز ملازمه عقلی و عملی وجود ندارد و حتی عبادت بدون شناخت نیز آثار مثبت خود را دارد؛ اگر چه شناخت بیشتر از خدا در پرفایده بودن عبادت نقش موثری دارد.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

قال علي (عليه السلام):

وَ الْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّين

خداوند حج را وسيله تقويت دين قرار داد.

نهج البلاغه: خ1