قیاس 9 مطلب

پیشینه و تاریخ اجتهاد و استنباط فقهی نزد علمای شیعه

پیشینه و سیر تاریخی اجتهاد و استنباط فقهی در تاریخ شیعه چگونه بوده است؟

تاریخ اجتهاد فقهی در مذهب شیعه دوره های مختلفی را چون دیگر دانش ها پیموده است:
1. عصر رسول خدا: عصر مشترک همه مسلمانان بوده كه همگى احكام خويش را بدون واسطه از آن حضرت مى گرفتند.
2. عصر حضور امامان اهل بیت(ع): تلاش های ائمه اطهار(ع) برای تبیین احکام و حل مشکلات امت اسلامی نمودهای متفاوتی داشت که یکی از آنها پرورش فقهایی از میان اصحاب خود بوده است.
3. عصر شكل ‏بندى و تبويب فقه‏: با شروع دوران غیبت کبری فقیهان جامع الشرایط مسئولیت افتا و پاسخ‏ گویى را به عهده گرفتند. در این مرحله، کار کسانی که باید آنان را‌ محدّث‌-فقیه نامید، تنظیم نصوص در قالب عبارات فقهی بدون ذکر سند بود.
4. عصر تحوّل در عرصه فقاهت و اجتهاد: اين دوره از عصر شيخ طوسى و با نوشتن كتاب «مبسوط» آغاز شد. در این دوره مسائل جدید با استفاده از قواعدو اصول کلی و تفریع فروع نگاشته شد.
5. عصر ركود و تقليد: اين دوره از نيمه قرن پنجم آغاز و تا پايان قرن ششم ادامه مى يابد. به سبب عظمت علمى شيخ طوسى تا سالها فقيه مستقلى كه بتواند بر خلاف نظرات شيخ فتوا دهد يافت نشد.
6. عصر تجديد حيات فقه: در اواخر قرن ششم راه نقد افكار شیخ طوسی گشوده شد. پرچمدار نهضت نقد آرای شیخ طوسی، محمّد بن ادريس حلّى بود. از دیگر علمای بزرگ این دوره «محقّق حلّى» نویسنده کتاب «شرایع الإسلام» است.
7. عصر اخبارى گرى‏: در اوایل قرن یازدهم هجری قمری، حدیث گرایی با فعالیت های شخصی به نام محمد امین استرآبادی مجددا ظهور کرد. اخباری ها فقط اخبار و احادیث را در استباط احکام شرعی موجّه دانستند و اعلام کردند که «قرآن» و «اجماع» و «عقل» را به عنوان راه های استنباط احکام به رسمیت نمی شناسند.
8. عصر تجديد حيات اجتهاد: اين دوره، از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد و اخباری گری را به طور کلی از جریان مسلط حوزه های علمیه به زیرکشید. در اواخر سلطه اخباريون علّامه وحيد بهبهانى در برابر تفكّر اخبارى گرى برخاست و مبانى اخباريون را نقد كرد و به تقويت مبانى مجتهدان اصولى پرداخت.
9. عصر نوآورى هاى فقهى‏: اين دوره، از نيمه قرن سيزدهم آغاز شد. پيشواى این نوآوری ها در فقه و اصول، شيخ مرتضى انصارى بود. آخوند خراسانی یکی از برجسته ترین شاگرادن شیخ انصاری بود که خود نيز داراى نوآورى هايى در «اصول فقه» است.

فقه شیعه مدیون زحمات امام صادق(ع)

امام صادق(علیه السلام) چه نقشی در توسعه و گسترش فقه شیعه داشتند؟

عصر امام باقر و صادق(ع) عصر گسترش علوم اهل بیت(ع) در زمینه های مختلف بود. امام صادق(ع) شیعیان را از تمسک به احادیث دیگران باز می داشت که این امر، از مهم ترین علل شکل گیری فقه شیعه به صورتی مستقل و اصیل بود.
ايشان روایات خویش را برای شاگردان خود نقل کرده و شاگردان؛ اعم از شیعه و سنی، روایات آن حضرت را می نوشتند. با این تفاوت که اهل سنت حدیث را از جعفر بن محمد(ع) و از پدرش و او از پدرانش و آنها از رسول خدا(ص) نقل می کردند.
اما شاگردان شیعه آن حضرت با عنوان «عن ابی عبدالله» و بدون ذکر این سند نقل می‌ کردند. زیرا اعتقاد شیعه به عصمت ائمه(ع) و امامت آنها و حجّیت قول امام(ع)، آنان را از ذکر سند بی‌ نیاز می‌ ساخت.
با این حال، امام(ع) تأکید داشت که احادیث او همان احادیث رسول خدا(ص) است: «حَدِیثِی حَدِیثُ أَبِی وَ حَدِیثُ أَبِی حَدِیثُ جَدِّی وَ حَدِیثُ جَدِّی حَدِیثُ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ وَ حَدِیثُ عَلِیٍّ حَدِیثُ رَسُولِ اللّهِ(ص) وَ حَدِیثُ رَسُولِ اللّهِ(ص) قَوْلُ اللّهِ».

اقسام «قیاس» در فقه

چند نوع «قیاس» در فقه تعریف شده است و کدام یک به عنوان حجت شرعی ملاک عمل واقع می شود؟

قياس بر دو قسم است: 1. قياس ظنّى، كه بر اساس ظنّ و گمان است. اين نوع قياس در مذهب شيعه وجود ندارد، و حجّت نيست. 2. قياس قطعى از راه الغاى خصوصيّت يقينى؛ كه اين نوع قياس حجّت است. مثلاً در روايات آمده كه: «محمّد بن مسلم مى‌گويد: از امام در مورد مردى پرسيدم كه شك بين دو و چهار كرده است؟ امام فرمود: نمازش را اعاده مى‌كند». در اين جا ما از كلمه «رجل» الغاى خصوصيّت نموده، مى‌گوييم: اين حكم شامل زنان هم مى‌شود؛ زيرا قطعاً اين حكم اختصاص به مردان ندارد.

جایگاه «سد ذرایع» در فقه شیعه

«سد ذرایع» چیست و چه جایگاهی در فقه شیعه دارد؟

اهل سنّت در علم اصول فقه خود بحثى تحت عنوان «سدّ ذرايع» مطرح مىكنند. سدّ ذاريع به معناى جلوگيرى از سوء استفاده از احكام الهى است و یكى از منابع احكام و ادلّه آنها شمرده می شود. در فقه شیعه نیز این مضمون وجود دارد؛ ولى به نام «سد ذرايع» نيست، به عنوان نمونه: پیامبر(ص) در مسأله ربا فرموده است: «يك درهم حاصل از ربا، نزد خدا بدتر از هفتاد بار زناست» هر چند یک درهم ربا هيچ يك از مفاسد ربا را ظاهراً ندارد، ولى اين كار جايز نيست و دليلش همان سدّ ذرايع است.

معرفی «ابوحنیفه»

«ابوحنیفه» که بود؟

نعمان بن ثابت بن مرزبان زوطی، که اصالتا کابلی می باشد، معروف به ابو حنیفه، رئیس یکی از مذاهب اربعه اهل سنت است که در سال ۸۰ ه.ق در کوفه متولّد شده و همانجا به فراگیری علوم پرداخت و در سال ۱۵۰ در بغداد وفات یافت. او یکی از فقهایی است که در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت. ابوحنیفه در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط هفده حدیث! از رسول خدا (ص) را صحیح‌ می دانست. او به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد و عمل گسترده او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش گردید.

منظور از «خداجوئی»، «خدايابی» و «خداشناسی»

منظور از «خداجوئی»، «خدايابی» و «خداشناسی» چیست؟

«خداجوئى» به انگيزه هاى معرفت خداوند و «خدايابى» به مسأله اثبات وجود خدا و «خداشناسى» به بحث پيرامون صفات او مى پردازد. از اين سه آنچه مشكل است خداشناسى است. صفات خدا مانند ذاتش بى نهايت است و اسماء او نيز بي شمار. يك وجود لايتناهى كمالات لايتناهى دارد. صفات خدا با آنچه ما ديده و شنيده ايم قابل مقایسه نيست؛ چرا كه صفات مخلوقين آميخته با نقص است و صفات او خالى از نقص. به اين دليل در راه شناسايى صفات خدا بايد با احتياط گام برداريم تا از خطر تشبيه و قياس در امان بمانيم.

باز بودن باب اجتهاد در مذهب شیعه

منظور از «انفتاح باب اجتهاد» در مذهب تشیّع چیست؟

شیعه تقلید از پیامبر(ص) و معصومین(ع) تا به ادامه داده است؛ زیرا نصوص شرعى که کتاب و سنت است نزد همه آن ها پذیرفته شده و هرگز به قیاس و اجتهاد عمل نکرده اند. و اگر به این دو عمل کرده بودند، همانند اهل سنت اختلاف در میان آنان نیز فراوان بود. پس از غیبت امام معصوم(ع)، نیز ایشان مردم را به تقلید از دانشمندان فقیه و جامع الشرائط راهنمایى کردند ومردم نیز از آنان تقلید کرده اند. از سویی اجتهاد تنها در مسائل نو ظهور است که در این قرن به سبب پیشرفت علم پیش آمده، مانند پیوند اعضا یا بارورى مصنوعى، و ... .

مناظره امام صادق(ع) با ابو حنیفه در منابع اهل سنت

جریان مناظره امام صادق(علیه السلام) با ابو حنیفه در منابع اهل سنت چگونه نقل شده است؟

حضرت به او فرمود: اى نعمان! پیامبر(ص) فرمود: اوّل کسى که امر دین را به رأى خود قیاس کرد ابلیس بود. بعد حضرت از ابوحنیفه سؤال کرد: کدام یک از این دو اعظم است، کشتن انسان یا زنا؟ گفت: کشتن انسان. فرمود: پس چرا در قتل نفس دو شاهد و در زنا چهار شاهد لازم است؟ باز فرمود: نماز اعظم است یا روزه؟ گفت: نماز. فرمود: پس چرا حائض باید روزه خود قضا کند ولى نماز را نه؟ بعد فرمود: واى بر تواز خدا بترس و در دین به رأى خود قیاس مکن.

خمس معدن، از نظر اهل سنّت

آیا از نظر اهل سنّت علاوه بر غنیمت جنگى به موارد دیگرى هم خمس تعلّق مى گیرد؟

اهل سنت با استناد به برخی روایات، آیه غنیمت و قیاس، متفقند که در رکاز (گنجینه طلا و نقره) خمس است و در معادن اختلاف دارند و حنفیه و مالکیه به وجوب خمس قائل اند و شافعیه و حنبلى ها به یک چهلم. حنفى ها در وجوب خمس در معادن، به قرآن و سنت و قیاس استدلال کرده اند. از مجموع روایات اهل سنت برمى آید که خمس در چهار مورد واجب است: گنجینه طلا و نقره، گنج، معدن، جواهرات دفن شده. ابن عباس در این رابطه روایت کرده: پیامبر(ص) فرمود: «در رکاز خمس است».

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

الإمام عليٌّ(عليه السلام)

الإيثارُ أعلى الإحسانِ

ايثار، بالاترين نيکوکارى است

ميزان الحکمه، جلد 1، ص 22