Qısa cavab:
Ətraflı cavab:
Tez-tez şahidi oluruq ki, bir çox fəzilətli və alim şəxslər mübahisə etmək qaydalarını bilmədiyi, faktlara istinad edən üsul ilə tanış olmadığı, psixoloji yönlərə riayət etmədiyi üçün digərlərin fikirlərinə təsir edə bilmir.
Elə insanları da tanıyırıq ki, elmi baxımdan o həddə çatmasalar da qəlbləri cəlb etmək və düşüncələrə təsir göstərməkdə son dərəcə bacarıqlıdır.
Onun əsas səbəbi mübahisəni açmaq forması, qarşı tərəflə davranış tərzi, əxlaq və psixoloji normalara riayət etməkdir. Bu yolla o, qarşı tərəfdə mənfi xüsusiyyətlərə - inadkarlığa vadar etmir, onun vicdanını oyadır onda və haqq sevərlik ruhunu canlandırır.
Belə mövqelərdə əsas məsələ təkcə düşüncə və ağıldan ibarət deyil. Əks təqdirdə güclü-qüdrətli faklar qarşısında təslim ola bilər. Fakt və sübutdan əlavə onun ruhunun mühüm bir hissəsini təşkil edən və dərinliyində çökən müxtəlif növlü emosiyalarını və hisslərini də məntiqli - doğru şəkildə təmin etmək lazımdır.
Müxaliflə bəhs zamanı onun ruhunun dərinliklərinə təsir etmək üçün hansı etik normalara necə riayət etməyi Quran bizə öyrədib. Təsirin şərtləri ondan ibarətdir ki, qarşı tərəf söz deyənin aşağıdakı sifətlərə malik olduğunu hiss etsin:
1. Öz dediklərinə imanı var. Dedikləri onun ruhunun dərinliklərindən gəlir.
2. Mübahisə etməkdə hədəfi üstünlük əldə etmək deyil, haqqı axtarmaq və haqqa çatmaqdır.
3. O, qarşı tərəfi təhqir etmək özünü isə yüksəltmək fikrində deyil.
4. Dediyi hər bir sözü canıyananlıqdan deyir, burada onun şəxsi mənafeyi yoxdur.
5. O, qarşı tərəfə hörmət göstərir və ona görə də sözlərində nəzakət qaydalarını unutmur.
6. O, qarşı tərəfi yersiz yerə inadkarlığa sövq etmək istəmir, bir mövzu barəsində kifayət qədər müzakirə olunmuşdursa, onunla kifayətlənsin. İsrardan və ona sözünü qəbul etdirməkdən çəkinir.
7. Qarşı tərəf ona riayət etməs də o insaflıdır və insafı heç vaxt əldən vermir.
8. O, öz fikirlərini başqalarını zorla qəbul etdirmək istəmir. Sadəcə həqiqəti çatdırmaq üçün azad formada digərlərində oyanış yaratmaqla istəyir.
Quran ayələrini oxuyub düşünmək və Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) – Allahın fərmanı əsasında – müxaliflərlə davranış tərzini bütün xırdalıqları ilə nəzərdən keçirmək yuxarıdakı məsələlərə əyani sübutdur.
Onun üsulu o qədər üstündür və bu sahədə o qədər irəliyə gedir ki, hətta “biz hidayət yolundayıq və siz azğınsınız” – deyə dəqiq şəkildə müəyyən etmir. Bunun əksinə olaraq buyurur: "Biz və yaxud siz ya hidayət yolundayıq ya da zəlalət yolunda". (1) Bununla da qarşı tərəf hidayət və zəlalət əlamətlərinin kimdə olmasını düşünməyə başlayır.
Yaxud da deyir: "Qiyamət günü Allah-taala bizim hamımızın arasında hakimlik edəcək. Hər kəsi layiq olduğu formada cəzalandıracaq və ya mükafat verəcək." (2).
Sözsüz ki, bütün bunlar hidayət olacaqlarına ümid olan insanlar barəsindədir. Əks təqdirdə Quran qəbul edəcəklərinə heç bir ümid olmayan inadkar, zalım və rəhimsiz düşmənlərlə başqa formada davranır. (3)
Elə insanları da tanıyırıq ki, elmi baxımdan o həddə çatmasalar da qəlbləri cəlb etmək və düşüncələrə təsir göstərməkdə son dərəcə bacarıqlıdır.
Onun əsas səbəbi mübahisəni açmaq forması, qarşı tərəflə davranış tərzi, əxlaq və psixoloji normalara riayət etməkdir. Bu yolla o, qarşı tərəfdə mənfi xüsusiyyətlərə - inadkarlığa vadar etmir, onun vicdanını oyadır onda və haqq sevərlik ruhunu canlandırır.
Belə mövqelərdə əsas məsələ təkcə düşüncə və ağıldan ibarət deyil. Əks təqdirdə güclü-qüdrətli faklar qarşısında təslim ola bilər. Fakt və sübutdan əlavə onun ruhunun mühüm bir hissəsini təşkil edən və dərinliyində çökən müxtəlif növlü emosiyalarını və hisslərini də məntiqli - doğru şəkildə təmin etmək lazımdır.
Müxaliflə bəhs zamanı onun ruhunun dərinliklərinə təsir etmək üçün hansı etik normalara necə riayət etməyi Quran bizə öyrədib. Təsirin şərtləri ondan ibarətdir ki, qarşı tərəf söz deyənin aşağıdakı sifətlərə malik olduğunu hiss etsin:
1. Öz dediklərinə imanı var. Dedikləri onun ruhunun dərinliklərindən gəlir.
2. Mübahisə etməkdə hədəfi üstünlük əldə etmək deyil, haqqı axtarmaq və haqqa çatmaqdır.
3. O, qarşı tərəfi təhqir etmək özünü isə yüksəltmək fikrində deyil.
4. Dediyi hər bir sözü canıyananlıqdan deyir, burada onun şəxsi mənafeyi yoxdur.
5. O, qarşı tərəfə hörmət göstərir və ona görə də sözlərində nəzakət qaydalarını unutmur.
6. O, qarşı tərəfi yersiz yerə inadkarlığa sövq etmək istəmir, bir mövzu barəsində kifayət qədər müzakirə olunmuşdursa, onunla kifayətlənsin. İsrardan və ona sözünü qəbul etdirməkdən çəkinir.
7. Qarşı tərəf ona riayət etməs də o insaflıdır və insafı heç vaxt əldən vermir.
8. O, öz fikirlərini başqalarını zorla qəbul etdirmək istəmir. Sadəcə həqiqəti çatdırmaq üçün azad formada digərlərində oyanış yaratmaqla istəyir.
Quran ayələrini oxuyub düşünmək və Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) – Allahın fərmanı əsasında – müxaliflərlə davranış tərzini bütün xırdalıqları ilə nəzərdən keçirmək yuxarıdakı məsələlərə əyani sübutdur.
Onun üsulu o qədər üstündür və bu sahədə o qədər irəliyə gedir ki, hətta “biz hidayət yolundayıq və siz azğınsınız” – deyə dəqiq şəkildə müəyyən etmir. Bunun əksinə olaraq buyurur: "Biz və yaxud siz ya hidayət yolundayıq ya da zəlalət yolunda". (1) Bununla da qarşı tərəf hidayət və zəlalət əlamətlərinin kimdə olmasını düşünməyə başlayır.
Yaxud da deyir: "Qiyamət günü Allah-taala bizim hamımızın arasında hakimlik edəcək. Hər kəsi layiq olduğu formada cəzalandıracaq və ya mükafat verəcək." (2).
Sözsüz ki, bütün bunlar hidayət olacaqlarına ümid olan insanlar barəsindədir. Əks təqdirdə Quran qəbul edəcəklərinə heç bir ümid olmayan inadkar, zalım və rəhimsiz düşmənlərlə başqa formada davranır. (3)
Şərh qeydə alınmayıb