شارحان صحیفه سجادیه
شروحی از قرن ششم تا نهم
شروحی از قرن دهم و یازدهم
شروحی از قرن دوازدهم
شروحی از سیزدهم و چهاردهم
آنچه به زیور طبع آراسته شده
ریاض السالکین، معروفترین شرح صحیفه سجادیه
شارحان صحیفه سجادیه
نظر به اهمیت والایى که صحیفه سجادیه نزد علما و بزرگان ما داشته است تاکنون شرح ها و تعلیقه هاى فراوانى براى آن نوشته شده که بیان همه آنها در این مختصر نمى گنجد از این رو به قسمت قابل توجهى از آنها به ترتیب زمانى اشاره مى کنیم ولى با تأسف فراوان به علت نبودن منابع گسترده، اطلاعات ما درباره شروح صحیفه سجادیه از قرن دوم تا پنجم هجرى ناقص و نارساست بههمین دلیل از قرن ششم آغاز مى کنیم.
ولى باید توجه داشت که بسیارى از این شروح که در ادامه به آنها اشاره مى شود در دسترس عموم نیست و ممکن است تنها در گوشه اى از کتابخانه هاى معتبر باشد.
شروحى که در قرن ششم تا نهم نگاشته شده است:
1. شرح صحیفه حلى که به صورت تعلیقه تألیف یافته و اثر شیخ ابوجعفر محمد بن منصور عجلى حلى (متوفاى 598 هجرى قمرى) است.
2. التبصرة فى شرح الصحیفة: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمد بن یوسف بن حسن بن شیبانى موصلى (متوفاى 680) که به صورت خطى در کتابخانه مرحوم استاد سید محمد مشکات در دو جزء وجود دارد.
3. شرح صحیفه کفعمى: شیخ نقىالدین ابراهیم بن على بن الحسن (متوفى 905) موسوم به الفوائد الطریفه.
4. شرح صحیفه کرکى: شیخ محقق نورالدین ابىالحسن على بن عبدالعالى کرکى (متوفى 905 هجرى قمرى).
5. شرح صحیفه زوارهاى: مولى ابوالحسن على بن الحسن مفسّر زوارهاى استاد ملا فتح الله کاشانى که در سال 947 از تألیف آن فارغ شده است.
6. شرح صحیفه عاملى: بهصورت تعلیقه، تألیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثى، والد شیخ بهائى (متوفى 984 هـ . ق).
7. شرح صحیفه اصفهانى: مولى تاج الدین حسن بن محمد اصفهانى، والد فاضل هندى، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدى کلباسى یافت مى شود.
8. شرح صحیفه بلاغى نجفى: شیخ عباس بن محمدعلى بلاغى که وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.
9. شرح صحیفه کرکى: بهصورت تعلیقه، تألیف سید حسین بن حسن کرکى معروف به مجتهد، نوه دخترى آیتالله محقق کرکى (متوفى 1001 هجرى قمرى).
شروح در قرن دهم و یازدهم
10. شرح صحیفه رازى: ملا محمد سلیم رازى که در سال 1006 آن را تألیف کرده و صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبّه دیده و هم اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 2306 موجود است.
11. شرح صحیفه طریحى: شیخ فخر الدین بن محمدعلى طریحى نجفى (متوفى 1085) موسوم به النّکت اللطیفه.
12. شرح صحیفه مشهدى، میرزا محمدبن محمد رضا مشهدى، مؤلف کنزالدقایق فى تفسیر القرآن در چهار مجلد، تألیف 1091 هـ . ق.
13. شرح صحیفه بلاغى نجفى: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد على بلاغى نجفى، صاحب تنقیح المقال فى علم الرجال، تألیف 1105 هجرى قمرى.(1)
14. شرح صحیفه ملا محمدتقى مجلسى (متوفى 1070) که به صورت حواشى و تعلیقات بر صحیفه مى باشد.
15. شرح حدائق الصالحین در شرح صحیفه سجادیّه: تألیف شیخ بهائى، عالم متغنّن (متوفى 1031) صاحب الاربعین ودهها کتاب نفیس دیگر.
16. شرح صحیفه میرداماد: تألیف فیلسوف نامى محمدباقر حسینى، معروف به میرداماد استرآبادى اصفهانى (متوفاى 1040هـ)؛ این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمّه مىباشد و همراه شرح جزائرى به چاپ رسیده است.
17. شرح صحیفه خوانسارى: محقق آقاحسین خوانسارى (متوفى 1099).
18. شرح صحیفه جزائرى: تألیف سید نعمتالله جزائرى (متوفى 1112 هجرى قمرى) موسوم به نورالانوار که در سال 1316 به چاپ رسیده است.
19. شرح صحیفه روغنى: ملا محمدصالح بن محمدباقر روغنى قزوینى که آن را به صورت فارسى در سال 1073 تألیف کرده است (این شرح در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 4834 موجود است).(2)
20. شرح صحیفه کاشانى: ملا حبیبالله بن علىمدد کاشانى که نزد نوادگان او یافت مى شود.
21. شرح صحیفه کاشانى: محقق محدث بن شاه مرتضى کاشانى، معروف به ملا محسن فیض (متوفى 1091هـ).
22. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیعالدین، معروف به میرزا رفیعا (متوفى 1099هـ) از معاصرین شاه صفوى.
23. شرح صحیفه ابوجعفر: تألیف شیخ ابوجعفر محمد بن جمالالدین (متوفى 1030هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحیفه رشتى: موسى عبدالغفار رشتى از علماى معاصر شاه عباس صفوى که گاهى از آن به حاشیه صحیفه نیز تعبیر مى شود.
25. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح: ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدى یمنى صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه.
26. شرح صحیفه شهرستانى: سید امیر شرف الدین على بن حجتالله شهرستانى حسین طباطبایى، استاد علامه مجلسى.
27. شرح صحیفه الشهید الثانى: شیخ على بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانى، معروف به شیخ على.
28. تعلیقات شیخ بهائى بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین مى باشد که ذکر شد.
29. شرح صحیفه لاهیجى: قطب الدین محمدبن شیخ على شریف لاهیجى دیلمى صاحب محبوب القلوب؛ این شرح در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 4829 مضبوط است.(3)
30. شرح مولانا تاجالدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندى که نسخهاى از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدى کرباسى در اصفهان بوده است.
31. شرح وترجمه استرآبادى: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادى است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده و ترجمهاى بر صحیفه نگاشته است.
32. شرح سید سرور حسین هندى.
33. شرح آقا جمال خوانسارى.(4)
34. شرح صحیفه صوفى: محمدتقى بن مظفر صوفى قزوینى از عالمان قرن یازدهم هجرى. این شرح در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 9934 نگهدارى مى شود.
35. شرح صحیفه نائینى اصفهانى: محمدبن محمد باقر حسینى اصفهانى یا مختارى سبزوارى از علماى قرن یازدهم. او تعلیقاتى بر شرح صحیفه سید علىخان مدنى نگاشته است.
در قرن دوازدهم
36. شرح صحیفه مجلسى: تألیف علامه مجلسى (متوفى 1111 هجرى) موسوم به الفرائد الطریفه فى شرح الصحیفه این شرح کوتاه که به شرح برخى از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک به 5000 سطر مى باشد. نسخهاى از آن نزدمرحوم شیخ على اکبرنهاوندى در خراسان بوده و اکنون به چاپ رسیده است.(5)
37. شرح ریاض السالکین: سید علىخان مدنى (متوفى 1120) صاحب کتاب الدرجات الرفیعه فى طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید الساجدین. این شرح بهترین ومشهورترین شرحى است که بر صحیفه نوشته شده است و مشتمل بر 54 روضه مى باشد و مؤلف آن در مدت 12 سال آن را ترتیب داده است. این شرح یکى از شرح هاى مفصل و پربار صحیفه مى باشد.
38. شرح ریاض الصالحین: تألیف سید علىخان مدنى (متوفى 1120).
39. شرح صحیفه سجادیه فتونى: مولى شریف ابوالحسن بن محمد بن طاهر بن عبدالحمید بناطى عاملى اصفهانى (متوفى حدود 1140) نوه امیر محمد صالح خاتونآبادى، داماد علامه مجلسى. او تفسیرى به نام مرآة الانوار نیز دارد.
40. شرح صحیفه گیلانى: مولى حسین بن حسن گیلانى اصفهانى (متوفى 1129) مدفون در مقبره آقاحسین خوانسارى در تخت فولاد.
41. شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میر فصیح بن میراطبّاء تبریزى قزوینى (متوفى 1149) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است.
42. شرح صحیفه سجادیه صغانى: سید محمد بن زید حسنى صغانى از علماى زیدیّه قرن دوازدهم هجرى (متوفى 1149).(6)
43. شرح صحیفه مشهدى قمى، از علماى قرن 12 که در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 4259 نگهدارى مى شود.
44. شرح صحیفه مازندرانى: تألیف مولى فاضل آقاهادى مازندرانى، داماد ملامحمدتقى مجلسى (متوفى 1134) و مقتول در فتنه افغانى ها.
45. شرح صحیفه حویزى: تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیارى حویزى (متوفى 1150) که مرحوم صدر صاحب تأسیس الشیعه آن را مشاهده کرده است.
46. شرح سیدعبدالله، نوه سید نعمتالله جزائرى (متوفى 1173).
47. شرح صحیفه افندى: میرزا عبدالله افندى تبریزى اصفهانى، موسوم به الدّرر المنظومة الماثوره صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسى از علماى قرن دوازدهم.
48. شرح صحیفه فارسى بحرانى: تألیف شیخ محمدعلى بن حاج سلیمان بحرانى که معاصر او در انوار البدرین گفته است.
49. شرح صحیفه مرعشى: سید علاءالدوله مرعشى که نسخهاى از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقاى عبدالعزیز جواهرکلام در فهرست کتابخانه ملى نقل کرده که این نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعو، به شاه محمد شیرازى نوشته شده است.
50. شرح لواقح ولوایح.(7)
51. شرح ملحقات جزائرى.
52. شرح جمال الدین طوسى: صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخهاى از آن در کتابخانه آیتالله مرعشى در قم موجود است.
53. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشى: سید قوامالدین بن سید نصیرالدین مرعشى از علماى قرن دوازدهم است. این شرح در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 211 نگهدارى مى شود.
در قرن سیزدهم و چهاردهم
54. شرح صحیفه حسینى: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسى شیرازى معروف به «ملاباشى» صاحب بحرالجواهر الخاقانى که براى فتحعلى شاه قاجار تألیف کرده، آنچنان که صاحب الذریعه استظهار نموده است.(8)
55. شرح صحیفه هرندى کوهپایهاى: مولى بدیع هرندى، موسوم به ریاض العابدین.
56. شرح صحیفه سید جمال الدین کوکبانى یمنى، مقیم هند (متوفى در بغداد، 1339 ق) آن چنان که آیتالله مرعشى بیان کردهاند.
57. شرح صحیفه میرزا حسن بن عبدالرزاق لاهیجى، صاحب شمع یقین و آینه حکمت، در 3 مجلد.
58. شرح صحیفه عاملى: على بن شیخ ابىجعفر محمد بن جمال الدین، صاحب الدّر المنثور (1104 هجرى قمرى).
59. شرح صحیفه سبزوارى: میرزا ابراهیم بن محمدعلى سبزوارى ملقب به وثوق الحکما (متوفى 1358هـ.ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعاى عدلیه. این شرح بهصورت شرح فارسى عرفانى مىباشد که لغات غریب آن را توضیح داده است. این شرح در سال 1342 هجرى شمسى در 340 صفحه به چاپ رسیده است.
60. شرح صحیفه تبریزى: موسى جمال السالکین عبدالباقى خطاط تبریزى، معاصر میرزا ابراهیم همدانى عارف (متوفى 1026هـ .ق).
61. شرح صحیفه شامى حسینى: سید محسن بن احمد شامى حسینى یمنى زیدى (متوفى 1251هـ .ق).
62. شرح صحیفه نجفى: شیخ میرزا محمدعلى بن نصیر چهاردهى رشتى نجفى (متوفى1334) مجلد بزرگى است که بهصورت حاشیه بر صحیفه مىباشد.
63. شرح صحیفه قزوینى: ملاخلیل بن غازى قزوینى که نسخهاى از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانى در نجف رؤیت شده است.
64. شرح صحیفه اعرجى: سید محمدرضا اعرجى، موسوم به الازهار اللطیفه که تلخیصى از ریاض السالکین مدنى شیرازى است.
65. شرح صحیفه طالقانى: على طالقانى که ملامحمد صالح روغنى در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است.
66. شرح صحیفه لکنهویى: مفتى میرعباس لکنهویى که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینى کنتورى در لکنهو یافت مى شود.
67. شرح صحیفه شیرازى: محمد طاهربن حسین شیرازى، بنا به تصریح آیتالله مرعشى، این شرح نیز توسط سیدعلى همدانى در نجف رؤیت شده است.
68. شرح میرزا قاضى که محدود به شرح چهار دعاست ودر التحفة الرضویّة از آن نقل کرده است.
69. شرح صحیفه صنعانى: سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانى زیدى از علماى قرن سیزدهم هجرى.
70. شرح صحیفه شیرازى: سید افضل الدین محمد شیرازى، مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهجالبلاغه.
71. شرح لغات صحیفه قرشى: تألیف سید علىاکبر قرشى به نقل از موسى صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمرى.
72. شرح خطیب اصفهانى: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانى که به دستور رکن الملک، حاکم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است. او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.
73. شرح صحیفه تنکابنى: سلیمان بن محمد گیلانى (متوفى 1302هـ.ق) این شرح بسیار مختصرى است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصرى در آداب و اهمیت دعا بحث کرده است. این شرح در کتابخانه آیتالله مرعشى تحت شماره 1361 نگهدارى مى شود.
74. ترجمه و شرح پر بار فارسى، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانى. این شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است.
75. شرح صحیفه طباطبایى: تألیف سید صدرالدین بن نصیرالدین بن میرمحمد صالح طباطبایى.
76. شرح موسى محمد مدعو، به شاه محمد اصطهباناتى شیرازى استاد شیخ على حزنى، موسوم به ریاض العارفین.
77. شرح عربى صحیفه حسینى سرابى: مؤلف آن حجتالاسلام والمسلمین حاج سید ابوالفضل حسینى سرابى؛ از علماى قرن چهاردهم هجرى بوده است. این شرح در چهار مجلد وزیرى تألیف و تنظیم شده است.
این ها بخشى از شرح ها و تعلیقاتى بود که محدث نامى مرحوم حاج آقابزرگ در الذریعه متعرض آنها گردیده بود (جز چند مورد اخیر) ولى آن چنان که گذشت شرح و تعلیقه ها بسیار بیشتر از آن است که به قلم آید.
در پایان لازم است کتاب ارزنده المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفه الکامله للامام على بن الحسین زین العابدین(علیه السلام) را که سید علىاکبر قرشى پدید آورده است و نیز معجمى را که مرحوم استاد دکتر سید جواد مصطفوى تهیه کرده ولى هنوز به چاپ نرسیده است ذکر کنیم.
آنچه به زیور طبع آراسته شده
شروح و حواشىِ صحیفه سجّادیّه که چاپ شده است (این شروح عیناً از کتاب مؤخره جناب آقاى على فاضلى در نسخه نفیس صحیفه سجادیه به خط حاج عبدالغفار اصفهانى با تغییرات مختصرى برگرفته شده است):
1. حاشیة الصّحیفة السّجّادیّه: محمّد بن ادریس حلّى (م 598 ق) چاپ شده در جلد بیستم میراث حدیث شیعه، قم، 1388 هـ. ش.
2. الفوائد الشّریفة فى شرح الصّحیفة، تقى الدّین ابراهیم بن على کفعمى (م905 ق).
کفعمى تمام متن صحیفه را به روایت خود در کتابش البلد الأمین گنجانده و بر آن با عنوان «قوله» حواشى نوشته است و آن را الفوائد الشّریفه نام گذارى کرده است.
3. الحدیقة الهلالیة، شیخ بهائى (م 1030 ق)، قم، مؤسسة آل البیت، 1410 ق چاپ سنگى هم شده است.
4. شرح الصّحیفة الکامة السّجّادیة، میرداماد (م 1040 ق)، اصفهان، مهدیّه میرداماد، 1406 ق چاپ سنگى هم شده است.
5. شرح الصّحیفة السّجّادیّة، محمّدتقى مجلسى، معروف به مجلسى اوّل (م1070 ق)، قم، پژوهشکده باقرالعلوم 7، 1388 هـ. ش عناوین ششم تا پانزدهم نیز توسّط همین پژوهشکده در سال گذشته و امسال (1388-1389هـ.ش) چاپ شدهاند.
6. ریاض المؤمنین و حدائق المتّقین وفقه الصّالحین (فارسى)، مجلسى اوّل (م 1070 ق).
7. التّحفة الرّضویة للصحیفة السّجّادیة، قاضى بن کاشف الدین محمّد یزدى (م 1075 ق).
8. تحفه رضویه (فارسى) از همان مؤلّف.
9. شرح الصّحیفة السّجّادیة، محمّدسلیم رازى (قرن 11).
10. ترجمه وشرح صحیفه سجّادیّه، دانشمندى از قرن 11.
11. شرح الصّحیفة السجّادیّة، على بن زینالدّین عامِلى، نواده شهید ثانى (از علماى قرن دوازدهم).
12. الشّرح الکبیر على الصّحیفة السّجّادیّة، سیّد نعمتالله جزائرى (م1112ق).
13. ترجمه وشرح صحیفه کامله سجادیّه، محمدصالح روغنى قزوینى (م1116 ق).
14. شرح الصّحیفة السّجّادیّة، منسوب به محمّدحسین لبنانى (م 1129 ق).
15. شرح الصّحیفة السّجّادیّة، بهاءالدّین محمّد حسینى نائینى (مختارى نائینى ـ زنده در 1131 ق).
16. تعلیقات على الصّحیفة السّجّادیّة، ملا محسن فیض کاشانى (م 1091 ق)، تهران، مؤسّسه تحقیقات و مطالعات فرهنگى، 1407 ق چاپ سنگى نیز شده است.
17. الفرائد الطّریقة فى شرح الصّحیفة الشّریفة، محمدباقر مجلسى (م 1110 ق)، اصفهان، مکتبة العلّامة المجلسى، 1407 ق.
18. نور الأنوار فى شرح کلام خیر الاخیار، سیّد نعمتالله جزائرى (م 1112 ق)، بیروت، دارالمحجّة البیضاء، 1420 ق/2000 م چاپ سنگى نیز شده است. تصحیح انتقادى آن توسّط پژوهشکده باقرالعلوم 7 در دست چاپ است.
19. ریاض العابدین فى شرح صحیفة زین العابدین، بدیع الزمان قُهپائى (قرن11) تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، 1374ش.
20. ریاض السّالکین فى شرح صحیفة سیّد الساجدین، سیّد علىخان مدنى شیرازى (م 1118 یا 1120 ق)، قم، مؤسّسه انتشارات اسلامى، طبع اوّل، 1368ش، مفصّلترین شرح صحیفه که در 7 مجلّد و به طور مکرر چاپ شده است.
21. ریاض العارفین فى شرح صحیفة سیّد الساجدین، شاه محمّد دارابى (قرن 11-12)، تهران و قم، انتشارات اسوه، 1379 ش.
22. حلّ لغات الصّحیفة السّجادیّة، محمدباقر محسنى منجّم (از علماى قرن دوازدهم)، مشهد، انتشارات تاسوعا، 1378 ش.
23. شرح صحیفه سجّادیه (فارسى)، سیّد على موسوى دزفولى (زنده در 1192 ق)، دزفول، سیّد عالمشاه، 1415 ق/1373 ش.
24. لوامع الأنوار العرشیّة الصّحیفة السّجّادیّة، محمّدباقر موسوى حسینى شیرازى، ملّاباشى (م 1240 ق)، اصفهان، مؤسّسة الزهراء الثّقافیّة الدّراسیّة، 1425 ق/1383ش.
25. شرح صحیفه سجّادیّه (فارسى)، میرزا محمّدعلى گیلانى چهاردهى (م1334 ق)، تهران، مکتبة المرتضویّة، 1360 ش /1401ق؛ نیز: تهران، مرتضوى، 1380 ش.
26. شرح بعض ادعیه غامضه صحیفه سجّادیه (فارسى)، میرزا ابراهیم سبزوارى، وثوق الحکماء (م حدود 1358 ق)، طهران، چاپ سنگى، 1349.
البته اخیراً شروح دیگرى نیز توسط بعضى از فضلا تألیف و چاپ شده است.
ریاض السالکین، معروفترین شرح صحیفه سجادیه
با توجه به شهرتى که این شرح دارد واز جهاتى نیز جامع است شایسته است نگاهى به حال مؤلف و به این شرح بیندازیم.
مؤلف، مرحوم سید علىخان حسینى مدنى شیرازى، از علماى بزرگ قرن یازدهم هجرى قمرى است. او در سال 1052 در مدینه منوره چشم به جهان گشود و به همین علت لقب مدنى را به او دادهاند. مدتى از نوجوانى خود را در مکه مکرمه گذراند. از آنجا که پدرش، سید نظام الدین احمد، به دعوت سلطان عبدالله قطب شاه به حیدرآباد هند رفت، چراکه سلطان، دخترش را به نکاح او درآورده بود، او نزد مادرش مدتى زندگى مى کرد تا این که پدرش او را به حیدرآباد فراخواند و او در سال 1066 به حیدرآباد رفت. بعد از یک سال پدرش چشم از جهان بربست و سلطان هند خواهان ملاقات او شد و او را مقرب خویش گردانید و هزار و سیصد سوار را زیر فرمان او قرار داد و لقب خان به او عطا کرد. هنگامى که سلطان به شهر احمدنگر رفت، سید را مراقب اورنگ آباد قرار داد. بعد از آن او را والى ماهور و تابع آن قرار داد ولى پس از مدتى، سید از سلطان اجازه خواست که به زیارت خانه خدا مشرف شود و از هند به حجاز مهاجرت کرد و از آنجا به عراق رفت و بعد از زیارت ائمه عراق به اصفهان آمد.
سلطان وقت، شاه سلطان حسین صفوى بود و سید را بسیار احترام کرد. سپس سید، به وطن اصلى خود شیراز بازگشت و در آنجا اقامت کرد و مرجع علما و فضلا گردید و مقر درس و تدریسش مدرسه منصوریه بود و در سنه 1120 در سن 68 سالگى درگذشت.
مرحوم سید علىخان هجده سال در حیدرآباد بود و در خلال این مدت به تحصیل علوم اسلامى پرداخت و به ویژه از حاضران مجلس پدرش مرحوم نظامالدین احمد بود که مجمعى از علما و ادبا را تشکیل مىداد.(9)
ولى از مقدمهاى که بر کتاب الحدائق النقیه فى شرح الصمدیه در آن ایام نوشته استفاده مى شود که از کمبود علم علما در آن منطقه رنج مى برده است. در مقدمه آن کتاب چنین مى نویسد: این شرح مبارک را در زمانى پاک نویسى کردم که خاطرم بسیار پریشان بود چراکه در زمان و مکانى بودم که بازار علم و فضل و طالبانش کساد بود و حاکمیت جهل و احزابش بر آن ثابت. از علم جز اسمش شناخته نمى شد و از آن تنها اثرى وجود داشت.
و از بعضى قرائن استفاده مى شود که مرحوم سید این شرح را در مدت دوازده سال نگاشت.
اما شیوه این شرح این است که بیش از هرچیز به مسائل ادبى مربوط به دعاهاى صحیفه توجه دارد و به یقین، حق آن را در زمینه صرف و نحو و لغت ادا کرده است.
در ضمن، به نکته هاى دیگرى که مربوط به الفاظ و محتویات دعاهاست پرداخته و شرح خوبى براى آنها مى نگارد.
اما اینکه انتظار داشته باشیم مرحوم سید، دعا هاى صحیفه را جمله به جمله شرح و تحلیل کرده باشد، دور از واقعیت است. آرى، او تمام جملهها را از نظر ادبى و لغت کاملاً تفسیر و شرح کرده، ولى مشکل آن است که از نظر تحلیل محتوایى کمبود هایى در آن دیده مى شود.
اصولاً شارحان محترم اعم از شارحان صحیفه و غیر صحیفه غالباً به شرایطى که در یک شرح جامع ضرورت دارد عنایت نفرموده اند.
مقالات مرتبط:
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.