دانش فلسفه نظری تاریخ، یکی از دانش‌های زیرمجموعه فلسفه‌های مضاف است که قدمت بسیاری دارد. فلسفه نظری تاریخ، دانشی کل‌نگر است و جنبه‌نظریه‌پردازانه در آن به‌طور برجسته‌ای نمود دارد و هدف آن شناخت و تحلیل مسیر، چگونگی، عوامل و مقصد حرکت کلی تاریخ است. هم‌چنین درصدد است تا با روش عقلی - نقلی تحولات کلی به ظاهر اتفاقی تاریخ را تعلیل و ضوابط و نظم کلی حاکم بر حرکت تاریخ را کشف کند. هم‌چنین بر آن است تا حرکت تاریخ را به‌صورت گویا و منطقی تفسیر کند...

پیشتازی شیعه در تاریخ‌نگاری مسلمین که مورد وفاق نویسندگان کهن و کنونی است، توانست طرحی نو در عرصه ساختار، روش و محتوا ارائه کند؛ چنان‌که در اخلاق تاریخ‌نگاری نیز توصیه‌هایی را عرضه دارد که برای همیشه سرمشق مورخان باشد. نقش شیعه در این عرصه‌ها، آن‌چنان چشمگیر بوده که برخی نویسندگان عرب به نقد آن نشسته و آثاری را پدید آوردند. در میان مورخان بزرگ، می‌توان ابن‌‌اسحاق را اولین شخصیت تاریخ اسلام در حوزه سیره‌نویسی و یعقوبی و مسعودی را از مورخان سرشناس شیعی در نوشتن کتاب‌‌های تاریخی معرفی کرد. ارائه تاریخ ترکیبی، تأکید بر رویکرد تخصصی، شناسایی سره از ناسره با منطق عقل، عقلا و پسند مردم و نیز توجه‌کردن به منابع، از مهم‌ترین دستاوردهای نویسندگان شیعی بود که مورخ - فیلسوفان قرون بعدی به آن توجه کرده‌اند، و در تفصیل و تعمیق آن کوشیده‌اند.

این مقاله درآمدی است بر ملاحظات روش‌‌شناختی، و هم‌چنین بررسی وصفی گزاره‌‌‌های تاریخی در روایات اهل‌بیت(ع) که با نمونه بررسی گزاره‌‌‌های تاریخی در جلد اول الکافی به‌عنوان یک الگوی کاربردی ده مرحله‌‌ای همراه شده است. جلد اول کتاب هشت جلدی الکافی شامل سه‌بخش عمده کتاب فضل العلم و کتاب التوحید و کتاب الحجة است. وقتی در سه‌بخش به‌ظاهر غیرمرتبط با مباحث تاریخی، 342 گزاره تاریخی به‌چشم می‌خورد، می‌‌توان انتظار داشت که در مجلدات بعدی این کتاب و دیگر جوامع روایی، حجمی انبوه از مطالب تاریخی وجود داشته باشد. این بررسی مقدماتی نشان می دهد که ائمه اطهار(ع) ذخیره‌‌ای بسیار ارزش‌مند از معرفت تاریخی را در لابه‌لای روایات خود، به‌صورت آشکار و پنهان به‌ودیعه نهاده‌‌اند که وظیفه کشف و فهم آنها بر دوش همه ما سنگینی می‌‌کند....

به‌نظر می‌رسد انقلاب اسلامی ایران با بهره‌گیری از چهار محور «ساختارها»، «باورها»، «فرآیندها» و «نیروهای کنش‌زا» توانست به‌گونه گسترده دانش‌های مختلف به‌ویژه دانش‌های علوم انسانی مانند تاریخ را دگرگون سازد. آری دانش تاریخ به‌سوی آینده‌نگری و تمدن‌سازی اسلامی در جریان است و نه‌تنها در میان قشرهای مختلف مردمی و نخبگان و اندیشمندان ایرانی مؤثر بوده که بر بسیاری از اندیشمندان تاریخی کشورهای اسلامی نیز اثر گذاشته و به‌عنوان یک جریان تمدن‌ساز و رقیب برای تمدن غرب، تمدن شرق، تمدن روسی، و دیگر تمدن‌ها به‌شمار می‌رود...

پژوهش حاضر بر‌آن است که به این پرسش پاسخ دهد که: جایگاه تفکر، عقاید و باورهای شیعه در نگارگری اسلامی در نسخ خطی دوران ایلخانان تا صفوی چگونه است؟ همچنین با بررسی تأثیر باورهای مذهبی شیعه در هنر نگارگری ایران، از دوره ایلخانان مغول تا دوره صفوی، افزون‌بر یافتن ارتباط بین باورها و عقاید شیعه و هنر نگارگری ایرانی، تأثیر تفکر شیعه بر باورها و اعتقادات نگارگرِ شیعه در جهت مصورسازی نسخ خطی نیز بررسی می‌شود. ضمن این‌که شناخت و جایگاه تفکر شیعه و اهمیت باورهای آنان نیز در عناصر بصری هنر نگارگری اسلامی ایران، واکاوی می‌شود.

شوق علمی دانشمندان و رقابت بین امیران برای ترویج دانش، زمینه‌های بنیادنهادن مراکزی برای گفت‌وگوها و مناظره‌ها بر‌پایه دانش و استفاده هم‌زمان از منابع را به‌وسیله دولت‌های اسلامی فراهم ساخت. قدیمی‌ترین سندی که تأسیس «دارالعلم» را به‌عنوان مکانی پژوهشی - آموزشی معرفی می‌کند، شرح‌حال‌هایی است که از بعضی علما به‌دست ما رسیده است. در این میان دارالعلم طرابلس که در شرایط بحرانی، چه در خود شام و چه در جهان اسلام، سر برآورد، توانست به‌خوبی نقش خود را در راستای گسترش فرهنگ اسلامی ایفا کند. فراهم بودن شرایط علمی برای محققان، دسترسی اطلاعات برای اساتید و پژوهش‌گران، نظارت‌کردن و مدیریت صحیح افراد ورزیده، عالم، متدین و مسلط بر امور فرهنگی، توجه هم‌زمان به رشته‌های مختلف علمی، علم‌دوستی، حمایت و تکریم از علما توسط دولت، مردم و بلاخره استفاده از شیوه‌های مختلف برای گسترش دانش مانند تألیف، ترجمه و تشکیل کلاس‌‌های درس و مناظره، از مهم‌‌ترین ویژگی‌های این دارالعلم بود.

تحول تدوین نگارش‌ها درباره حضرت فاطمه(س) در سه دوره قرون اولیه، میانی و معاصر نشان می‌دهد که دوره معاصر از نظر حجم و تنوع گونه‌ها و روش نسبت به دوره‌های قبلی متفاوت است. در دوره اولیه گونه‌های تک‌نگاری و عمومی در کنار هم موردتوجه بودند، در‌حالی‌که در دوره میانه شرح‌حال و سیره آن حضرت معمولاً در کتب عمومی در خصوص اهل‌بیت مورد اقبال بوده است. در دوره معاصر، بازگشت بی‌سابقه‌ای به تک‌نگاری در خصوص آن حضرت شکل‌گرفته است؛ به‌گونه‌ای‌که این تک‌نگاری افزون‌بر حجم بسیار زیاد که در قالب موسوعه‌ها و دانش‌نامه‌ها عرضه می‌شود، از نظر گونه‌ها، امروزه خود شامل‌گونه‌های مختلف موضوعی است....

در بيان و ثبت وقايع تاريخی، افزون بر تاريخ‌نگاشت‌ها، اشعار شاعران نيز می‌تواند اطلاعات تاريخی خوبی ارائه دهد. در اين خصوص، شاعران شيعی با سرودن اشعاری در موضوع «غدير» که به «غديريه» نامبردار شده، افزون بر اثبات واقعه غدير، مطالب تاريخی ديگری را هم بيان کرده‌اند. علّت اهميت غدير آن است که مهم‌ترين دليل بر منصوص‌بودن امامت حضرت علی(علیه السلام) به‌شمار می‌رود و با آن‌که پيامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در مواضع و زمان‌های مختلف بر جانشينی حضرت علی(علیه السلام) تصريح يا اشاره کرده است، اما در ميان آنها غدير اهميتی ويژه دارد؛ از‌اين‌رو بود که از همان آغاز عده‌ای کوشيدند اصل واقعه را انکار کنند و برخی در دلالت واژه «ولی» که در کلام پيامبر در غدير به‌کار رفته، تشکيک و آن را از سروری و ولايت به «دوستی» بدل کردند. اين‌جا بود که شيعيان به پاسداشت واقعه غدير همت گماشتند و کوشيدند هم اصل آن را تثبيت کنند، هم دلالت آن را اثبات نمايند. یکی از راه‌های اين تثبيت و اثبات سرودن اشعاری در موضوع غدير بود که «غديريه» نام گرفت.

پس از سپری‌شدن یک دوره از نگارش سیره‌های مستقل به‌وسیله شیعیان در چهار قرن نخست هجری، از قرن پنجم شیعیان کوشیدند زندگانی دوازده امام(ع) را بنگارند و زندگانی امام علی(ع)، همراه با تاریخ زندگی وی برسیره نبوی تأثیر گذاشت. از قرن ششم به بعد، شیعیان زندگانی پیامبر(ص) را ضمیمه زندگانی دوازده امام(ع) و به‌عنوان مقدمه‌ای بر زندگی ایشان قلمداد کردند و این‌روند را برای مشروعیت‌یابی خویش مناسب‌تر یافتند؛ زیرا در این الگو، تاریخ ائمه(ع) را به تاریخ و سیره پیامبر(ص) گره می‌زدند و ریشه خویش را در سیره نبوی جست‌و‌جو می‌کردند. در این طرح، زندگی پیامبر(ص) و ائمه در یک منظومه دیده می‌شد و سیره پیامبر(ص) مسیری بود که با تاریخ ائمه(ع) به کمال می‌رسید و به بار می‌نشست....

سیره‌نگاری پیامبر(ص) که از قرون نخستین در میان شیعیان آغاز گردیده بود، در قرون بعدی نیز در قالب‎هایی متفاوت تداوم یافت. برخلاف تألیفات تک‌نگارانه‎ای که شیعیان در قرون نخستین درباره رسول خدا(ص) به نگارش درآوردند، از قرن پنجم به بعد، گزارش سیره پیامبر(ص) در کنار موضوعات دیگر ارائه گردید که در اینجا از آن به «مجموعه‌‎نگاری» یاد می‎شود. در این تألیفات، نویسندگان در کنار پرداختن به تاریخ انبیای پیشین، در ادامه، تاریخ زندگانی رسول خدا(ص) را نیز مطرح می‎کردند...