اسلام در ارتباط با وظایف مأموران جمع آوری زکات توصیه هایی دارد از جمله اينكه مردم را نسبت به زكاتى كه بر عهده دارند قسم ندهيد و هر چه مى گويند بپذيريد؛ زيرا آنها مورد اعتمادند و اگر كسى انكار كرد كه مال واجب الزكاتى دارد و يقين به كذب او نبود، بايد پذيرفت، با چهره گشاده و نرمش و تواضع با مردم برخورد كنيد و از تكبّر بپرهيزيد، در خشكسالى، گرفتن زكات را به تأخير بيندازيد تا خشكسالى برطرف شود، مبادا مسلمان يا يهودى يا نصرانى را به خاطر يك درهم خراج مضروب سازيد يا چهارپايان مورد نيازشان را از آنها بگيريد؛ زيرا بايستي خراج و زكات را از اضافات گرفت.

امام علي(ع) در ارتباط با شیوه رفتار مأموران جمع آوری زکات با مردم می فرماید: «در مسير خود هيچ مسلمانى را نترسان ... و بيش از حق خداوند از اموالش مگير، و هنگام ورود بر قبيله اى، در كنار سرچشمه يا چاه آب فرود آى و سپس با آرامش به سوى آنان برو و پس از سلام و اظهار محبّت بگو: اى بندگان خدا! ولىّ خدا و خليفه اش مرا به سوى شما فرستاده تا حق خدا را كه در اموالتان است بگيرم آيا در اموالتان حقى براى خدا هست؟ اگر كسى گفت: نه، كاري به او نداشته باش و اگر كسى گفت: آرى، همراهش برو و از ترساندن، تهديد و سختگيري بپرهيز و بهتان نزن و به آنها به جهت رياست، بى اعتنايى نكن چه اينكه آنها برادران دينى تو و ياوران در استخراج حقوق و جمع آورى زكاتند».

در پاسخ به اين سؤال كه آیا در صدر اسلام از مردم خمس گرفته می شد؟ بايد گفت: اگر منظور از صدر اسلام، زمان ائمّه(ع) باشد، جواب مثبت است؛ زيرا بسيارى از ائمه(ع) در عصر خود خمس درآمد انواع كسبها را مى گرفتند و حتّى وكلايي برای این کار معين نمودند و اگر منظور از صدر اسلام، خصوص زمان پيامبر(ص) و امام علي(ع) باشد، بايد گفت كه غير از غنائم جنگى، از معادن و گنجها و همچنين غوص (جواهراتى كه بوسيله غوّاصى از درياها بيرون آورده مى شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است.

اداره افراد از كار افتاده، بيمار، يتيم و ...، همچنین نياز جامعه به نیروی نظامی، كارمند، وسائل تبليغاتى و ...، هزينه هایى می طلبد كه تنها با پشتوانه مالى منظم و مطمئني انجام مي پذیرد. اسلام برای تأمین این پشتوانه، «زکات» را تشریع کرد و برای آن اهميت خاصى قائل شد، تا آنجا كه آن را در رديف مهمترين عبادات قرار داد و این بیانگر نقش حیاتی آن است. زكات در حقيقت يكنوع «ماليات بر درآمد و توليد» و «ماليات بر ثروت راكد» محسوب مى شود، که طبق روايات اگر صحيح و كامل اجرا مي شد، ديگر فقيري در جامعه باقي نمي ماند.

«جزيه» مالى است كه از غير مسلمانانی كه در پناه حكومت اسلامى هستند گرفته مى شود و اين نامگذارى به خاطر آن است كه آن را به عنوان «جزاء در برابر حفظ مال و جانشان» به حكومت اسلامى مى پردازند. فلسفه اصلى آن اين است كه دفاع از استقلال و امنيت يك كشور وظيفه همه افراد آن كشور است و چون جهاد بر همه مسلمانان واجب است جزيه اي نمي پردازند؛ اما اقليت هاى مذهبى به خاطر معاف بودن از شركت در جهاد، بايد بجاى آن جزيه بپردازند تا از اين طريق در حفظ امنيت كشور اسلامى كه در آن آسوده زندگى مى كنند سهيم باشند؛ البته از قانون پرداخت جزيه، كودكان، زنان، پيرمردان و نابينايان اقليّت هاى مذهبى استثناء شده اند.

در آیات قرآن پذیرش صلح با اهل کتاب، مشروط به دریافت «جزیه» از آنان است. از این رو قرآن می فرماید: «با کسانی از اهل کتاب که نه به خدا و نه به روز جزا ایمان دارند، پیکار کنید تا زمانی که با خضوع و تسلیم، جزیه را به دست خود بپردازند». در واقع «جزیه» در فرهنگ اسلامی، نوعی از مالیات است که اهل کتاب به حکومت اسلامی می پردازند. در مقابل، حکومت اسلامی نیز متعهد می شود از مال، جان و ناموس آنان محافظت نماید. از این رو «جزیه» باج دادن و باج گرفتن نیست بلکه پرداخت نوعی خاص از مالیات است.

اسلام، تمام احتياجات مادّى و معنوى، ازجمله حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى را در بردارد. «زکات» در اسلام عبادتي مهم و يکي از منابع درآمد بيت المال است که نوعي ماليات بر درآمد، توليد و ثروت راکد می باشد. بر اساس روايات کسی که از زکات سر باز زند، مرتد محسوب شده و حتي توسّل به نيروى نظامى، در مقابلش جايز است. اداى زکات باعث حفظ اصل مالکیت، و تحکیم پایه هاى آن است، به طورى که با فراموشی این اصل مهم، شکاف و فاصله میان گروه ها آن چنان مى شود که، اموال اغنیاء نیز به خطر خواهد افتاد.

«جِزْیَه»، یک نوع مالیات سرانه اسلامى است که به افراد غیر مسلمان تعلق مى گیرد نه بر اموال و اراضى. فلسفه اصلى این مالیات این است که: دفاع از موجودیت و استقلال و امنیت یک کشور وظیفه همه افراد آن کشور است. بنابراین هر گاه جمعى عملاً براى انجام این وظیفه قیام کنند و عده اى دیگر به خاطر اشتغال به کسب و کار نتوانند در صف سربازان قرار گیرند، وظیفه گروه دوم است که هزینه حافظان امنیت را به صورت یک مالیات سرانه بپردازند. «جزیه» اندازه مشخصى ندارد، و میزان آن بستگى به توانائى جزیه دهندگان دارد.

از مشکلات بزرگ اجتماعى که همواره انسان دچار آن بوده  فاصله طبقاتى بین طبقه غنى و ضعیف است و اسلام برای از بین بردن این فاصله برنامه وسیعى مثل: تحریم رباخوارى و پرداخت مالیات هاى اسلامى و تشویق به انفاق، وقف، قرض الحسنه و کمک هاى مختلف مالى در نظر گرفته است.

وى ابتدا تمام زندانيان سياسى را آزاد ساخت، و تمام اموال منقول و غير منقول مردم را كه پدرش منصور مصادره و ضبط كرده بود، به صاحبان آنها تحويل داد. او در آغاز خلافت از خوش گذرانى و مجالس عيش و نوش دورى جست، ولى بيش از يك سال نگذشته بود كه تغيير روش داد و بساط خوش گذرانى و عياشى را داير كرد. اين روش مهدى موجب گسترش دامنه آلودگى در جامعه اسلامى گرديد. طرز رفتار مهدى از جهات مختلف با پدرش منصور فرق داشت، ولى روش اين دو، از يك جهت مثل هم بود و آن سخت گيرى و فشار نسبت به علويان بود.