در زندگى، مصائب زيادى دامن انسان را مى گيرد كه عامل اصلي اش خود او است، منتها براى تبرئه خود، تنبلى ها و سستى هاى خود را به گردن عوامل ديگر مي اندازد و تقصير را متوجّه مشيّت الهى مى كند. مصائبى را حكومت هاى جبّار دامن گیر مردم مى کنند، بسيارى از بلاها ناشى از شكم پرستى و هواى نفس، ترك مطالعه و مشورت كافى، خودخواهى و استبداد به رأى خود انسان و یا ترك جهاد است. ضمن اینکه بى نظمى ها هميشه عامل بدبختى بوده و اختلاف هميشه مصيبتزا و بدبختى آفرين است.

خداوند درباره سرنوشت انسان ها و اعمالشان می فرمايد: «و هرگز در مورد كارى نگو: من فردا آن را انجام می دهم، مگر اين كه خدا بخواهد». اين آيه تاكيد می كند كه مشيّت الهى فوق همه مشيّت ها است؛ يعنی تا او چيزى را اراده نكند واقع نمى شود. اگر خدا به انسان آزادى داده است براى آزمايش و تربيت است؛ البته مفهوم آزادى اراده، به معنی سلب قدرت از خدا نيست؛ چون اراده انسان يكى از عوامل است و صدها عامل ديگر هستند كه از قدرت انسان خارجند و به خدا مربوط مى شوند.

وحشى به پیامبر(ص) نوشت که پشیمان شده ام ولی مرتکب گناهان زیادی شده ام پس خود را واجد ایمان نمى دانم. در اینجا آیه «اِلاّ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً... » نازل شد. در پاسخ نوشت: می ترسم عمل صالح انجام ندهم. و آیه مورد بحث نازل شد. باز نوشت: می ترسم تحت مشیت الهی قرار نگیرم. در اینجا آیه «یا عِبادِىَ الَّذِیْنَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِم ...» نازل شد. بعد از آن وحشى مسلمان شد.

در آغاز سوره انسان، از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه بحث شده، در ادامه سخن از پاداش ابرار و نیکان و دلائل استحقاق این پاداش ها به میان آمده؛ سپس به اهمیت قرآن، و طریق اجراى احکام آن و حاکمیت مشیت الهی نیز اشاره شده است.

اگرچه در آیات قرآن گفته شده که خداوند روزی مردم را گسترده یا تنگ می کند؛ اما باید توجه داشت این مشیت الهی تابع حکمت است نه بی حساب و کتاب. یکی از این حکمتهای مورد اشاره قرآن این است که هرچه کوشش و فداکاری شخص بیشتر باشد روزی اش نیز گسترده تر می گردد و هر کسی که تقوا پیشه کند کارهایش گشایش می یابد و روزی اش تأمین می گردد. روایات نیز فقر را معلول ناتوانی و تنبلی دانسته و عواملی چون خوش زبانی و اخلاق نیک و صله رحم و سحرخیزی و شکر و توجه به خدا را سبب گشایش روزی می داند.

در سوره «فتح» سخن از اراده خداوند در مورد پاداش و كيفر و سرنوشت انسان ها است و اين‌كه هيچ قدرتى نمى تواند جلو اراده او را در مورد مجازات و پاداش بندگان بگيرد. قرآن مى‌فرمايد: «بگو: هرگاه خدا زيانى براى شما بخواهد، چه كسى مى تواند در برابر او از شما دفاع كند؛ و يا اگر نفعى را اراده كند [چه كسي می تواند مانع گردد؟!] و خداوند آنچه كه انجام مى دهيد آگاه است».