زندگی نامه قرآنی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی)
حجة الاسلام احمد حیدری
تولّد، کودکی و شرح حال خانوادگی / تحصیلات / حوزه تدریس آیت الله مکارم / نگارش و تالیف / آثار و تالیفات / آثار قرآنی / تفسیر نمونه / تفسیر پیام قرآن / حیات فرهنگی اجتماعی آیت الله مکارم
تولّد، کودکی و شرح حال خانوادگی
ناصر مکارم شیرازى روز جمعه 22 شعبان 1345 (5 اسفند 1305) در شهر شیراز، در خانوادهای مذهبى دیده به جهان گشود. پدرش «حاج علیمحمد مکارم» نام داشت. جدّ او «حاج عبدالکریم» و جد اعلایش «حاج محمدباقر» از سرشناسان مذهبی شیراز بودند.[1]
ایشان در شرح حال خاندان خود می فرمایند: «من در اسفند ماه سال 1305 هجرى شمسى در شیراز در یک خانواده مذهبى به دنیا آمدم.
پدربزرگى داشتم به نام حاج محمّدکریم مکارم، فرزند حاج محمّدباقر که مرد مذهبى بود؛ عمامه اى بر سر داشت و در بازار در سراى گمرک شیراز و سپس در بازار وکیل به تجارت مشغول بود و همواره در مسجد مولاى شیراز در نماز جماعت شرکت مى کرد و از مرتبطین و نزدیکان مرحوم آیت الله حاج شیخ محمّد جعفر محلاتى و آیت الله سید محمّد جعفر طاهرى به حساب مى آمد. من چهارساله بودم که خبر آوردند او در حمّام عمومى سکته کرده و فوت نموده است؛ ماجراى فوت او و محبّت هایى را که در زمان حیات، نسبت به من داشت به خوبى به خاطر مى آورم.
مادربزرگى داشتم که ظاهراً خواندن و نوشتن نمى دانست، ولى باهوش و پرحافظه بود. همیشه پاى منابر وعّاظ مى رفت و هرچه را مى گفتند به خاطر مى سپرد، همین که از درِ خانه وارد مى شد، شروع مى کرد به بازگو کردن منابر وعّاظ. احادیث و روایات زیادى به خاطر داشت. به خاطر علاقه زیادى که به من داشت مقدار زیادى از دوران کودکیم را نزد او مى گذراندم. از داستانهاى انبیا و اولیا، زیاد برایم تعریف مى کرد و این باعث شد که روز به روز به مسائل مذهبى علاقه مندتر بشوم. از مسائل طبّ قدیم نیز زیاد اطّلاع داشت و پیوسته براى ما تعریف مى کرد. مادربزرگم مرا زیاد به مسجد مى برد، از همان طفولیّت به مسجد عادت کردم.
شاید هشت ساله بودم که از منبر وعّاظ استفاده مى کردم و مطالب اسلامى برایم بسیار لذّت بخش بود و در خاطره ام نقش مى بست.
جدّ بزرگم حاج محمّدباقر را ندیدم ولى او هم مرد مذهبى و علاقه مند به مکتب اهل بیت: بود. او نیز از تجّار شیراز به شمار مى رفت و در سراى نو شیراز به تجارت اشتغال داشت. لباسى شبیه به لباس روحانیّت مى پوشید و مورد تکریم و احترام و اطمینان بود.
در مجموع خانواده ما عشق و گرایش قابل ملاحظه و خوبى به مذهب داشتند هرچند نه روحانى بودند و نه روحانى زاده.
پدرم علاقه زیادى به آیات قرآن داشت، در دورانى که در مدارس ابتدایى تحصیل مى کردم، گاهى شبها مرا به اطاق خودش فرا مى خواند و به من مى گفت: ناصر! کتاب «آیات منتخبه» و ترجمه آن را براى من بخوان (این کتاب مجموعه آیاتى بود که توسّط بعضى از دانشمندان، انتخاب شده بود و در زمان رضاخان در مدارس به عنوان «تعلیمات دینى» تدریس مى شد) من آیات و ترجمه آن را براى او مى خواندم و او لذّت مى برد».[2]
خاطرات ایشان درباره مادر مهربانشان نیز چنین است: «دوران ابتدایى را در دبستان زینت شیراز سپرى کردم. این دبستان نزدیک منزل ما بود، ولى مکان آن را تغییر دادند و فاصله محلّ جدید دبستان با خانه بسیار زیاد شد. به همین دلیل ظهرها به منزل بازنمى گشتیم، بلکه پدر دو پول (دو شاهى) مى داد که با آن نان و ماستى تهیّه کرده و ناهار مى خوردیم. مادرم که طاقت دورى مرا نداشت، بسیارى از روزها این مسیر طولانى را طى مى کرد و با مقدارى خوراکى به دبستان مى آمد. زنگ تفریح اجازه مرا مى گرفت و با هم به امامزاده اى که کنار دبستان بود مى رفتیم و لحظاتى را کنار هم بودیم. هنگامى که زنگ کلاس به صدا در مى آمد با وى خداحافظى مى کردم، او به خانه بازمى گشت و من به کلاس مى رفتم. روحش شاد و زحماتش مقبول درگاه پروردگار باد».[3]
تحصیلات
ایشان تحصیلات کلاسیک را در سال 1310هـ ش، در سن پنج سالگی، در مدرسه زینت شیراز شروع کردند و در این باره می فرمایند: «چهار يا پنج ساله بودم كه به دبستان رفتم و به اصطلاح امروز چون سنّ من كافى نبود، در كلاس آمادگى شركت كردم، مدرسه ما به نام «زينت» در شيراز معروف بود، ولى در همان كلاس آمادگى، به ما تعليماتى ياد دادند كه خوب آنها را فراگرفتم و به همين دليل بدون اينكه سلسله مراتب رعايت شود، مرا به كلاسهاى بالاتر بردند».[4]
تحصیلات دوره دبیرستان را نیز در «دبیرستان شاپور» شیراز گذرانده و با اتمام دروس دبیرستان در سال 1318هـ ش، در سن سیزده سالگی موفّق به اخذ مدرک دیپلم شدند؛ با توجه به فاصله میان پنج الی سیزده سالگی، ایشان دوران دوازده ساله تحصیل کلاسیک را در هشت سال تمام کردند.
ورود به حوزه
آیت الله مکارم شیرازی تحصیل غیر رسمی دروس حوزوی را در سال 1317هـ ش در سن 12 سالگی همزمان با سال سوم دبیرستان آغاز کردند؛ «پس از طىّ دوره دبستان و دبيرستان و پس از سقوط رضاخان و فراهم شدن آزادى نسبى، از طرف يكى از علماى بزرگ شيراز (مرحوم آيةاللّه حاج سيّدنورالدين شيرازى) از همه علاقمندان به تحصيل علوم دينى دعوت به عمل آمد. استاد نيز در سال سوّم دبيرستان با اشتياق زائدالوصفى حاضر شدند كه در كنار دروس دبيرستان، به دروس دينى مشغول شوند».[5]
حضرت آیت الله درباره شروع تحصیلات حوزوی خویش چنین می گویند: «محلّ بعدى من در كنار تحصيل در سال سوم دبيرستان، مدرسه خان از مدارس بسيار قديمى و بزرگ و معروف و محلّ تدريس يا تحصيل فيلسوف گرانقدر صدرالمتألّهين شيرازى بود. استاد من، مرحوم «آيتالله ربّانى شيرازى» بود، به ايشان گفتم من كتاب «جامعالمقدّمات» ندارم اگر آن را بيست و چهار ساعت به من امانت بدهيد مطالعه مى كنم و «امثله» و «شرحالامثله» را يك روزه با مطالعه، امتحان مىدهم؛ ايشان با كمال تعجّب آن كتاب را به من دادند و تمام شب و روز را مشغول شدم و فردا امتحان دادم و قبول شدم و به رتبه بالاتر ارتقا يافتم! من كتاب «صمديّه» را كه از پيچيده ترين كتابهاى جامعالمقدمات است در مدت «سى و شش ساعت» يعنى كمتر از دو شبانهروز مطالعه كرده و امتحان دادم و مورد تشويق استادم قرار گرفتم».[6]
این طلبه نوجوان مورد توجّه مرحوم «آيتالله موحّد» قرار گرفته و به طور رسمی دروس حوزوی را در مدرسه آقا بابا خان شیراز، در سال 1319هـ ش، در سن 14 سالگی پی می گیرد؛ «بعد از اتمام جامع المقدّمات در مدرسه خان، روزى مرحوم آيتالله موحّد به مغازه پدرم آمد كه در آن روز كسب ضعيفى داشت؛ تابستان بود و من آن روزها در مغازه پدر كه شغلش در آن زمان جوراببافى بود كار مىكردم، ايشان رو به پدرم كرده و گفت:
بيا اين فرزندت را وقف امام زمان(علیه السلام) كن؛ تو پنج فرزند دارى خمس آن «ناصر» را ادا كن.
پدرم با اينكه كمك زيادى به او مىكردم پذيرفت كه مرا به خدمت ايشان در مدرسه علميّه آقاباباخان بفرستد.
با جدّيتى كه استاد بسيار دلسوز و پركارم آيتالله موحّد داشت، از اوّل «سيوطى» تا آخر «كفايه» را كه امروزه در حوزهها در مدّت ده سال خوانده مىشود، نزد او در مدّت چهار سال خواندم، حدود هفده سال داشتم كه كفايه را تمام كردم و حاشيهاى بر آن نوشتم».[7]
عشق شديد به تحصيل و تدریس علوم دينى
«من در ايام تحصيل شب و روز، تابستان و زمستان، ماه رمضان و محرّم و صفر، جز روز جمعه و بعضى از تعطيلات مهم (سه روز در سال!) همه روز درس مى خواندم و در مدرسه چيزى جز مباحثه و تدريس حاكم نبود. عشق من به درس روز به روز بيشتر مىشد، هر مقدار درس مىخواندم راضى نبودم. مرتّب به استادم فشار مىآوردم كه بيشتر درس بدهد ولى او راضى نمىشد، شايد تصوّرش اين بود كه اگر كودكى سيزده ساله، اين همه براى درس اصرار كند، به زودى پژمرده شده، آيندهاش به خطر مى افتد. پيوسته با او در جنگ و گريز براى گرفتنِ درس بيشتر بودم و او سعى داشت كه من بيشتر از اندازه درس نخوانم و حق با او بود ولى شخصى كه عاشق چيزى است تسليم اين حرفها نمى شود!
شايد باور نكنيد و حتّى براى خودم باور كردنش مشكل است كه من در آن ايّام، شروع به تدريس مراحل پايينتر كرده بودم و گاه در همان مدرسه در يك روز، هشت جلسه تدريس داشتم و خودم نيز چندين درس و مباحثه داشتم و با اينكه منزل ما در شيراز با مدرسه، فاصله زيادى نداشت بسيار كم به منزل مىرفتم، شب و روز در مدرسه بودم. شبها كه مشغول مطالعه مىشدم تا ديروقت سعى بر مطالعه داشتم.
يك شب وسط مطالعه خوابم برد. در آن وقتها همه از چراغ نفتى استفاده مىكرديم. چراغ هم واژگون شد صبح كه بيدار شدم خودم را در يك طرف و كتاب و چراغ را در طرف ديگر ديدم كه سياه و خاموش بود و خدا رحم كرده بود كه حجره آتش نگرفته بود.
به هيچ وجه به تغذيه اهميّت نمى دادم و اصولاً وضع زندگى طلّاب در آن روز، از امروز بسيار سختتر بود. مجموع اين امور سبب شد كه از نظر جسمى بسيار لاغر و پژمرده شدم ولى عشق و شور و علاقه، همه اينها را جبران مى كرد».[8]
هجرت به قم
ناصر مکارم، طلبه باهوش، پرکار و توانمند شیرازی بعد از اتمام دوره مقدمات و سطح عالی حوزه در شیراز، در سال 1323هـ ش، در سن 18 سالگی، جهت شرکت در دروس خارج فقه و اصول، به قم هجرت کرد.
این طلبه پرتلاش در بدو ورود به قم وضعیّت مالی بسیار بدی را تجربه کرد؛ چنانکه اوضاع خود در آن زمان را چنین وصف می کنند: «در ابتداى ورود به قم از نظر زندگى مادّى در فشار فوقالعادهاى قرار گرفتم و اين را بازگو مىكنم تا طلّاب جوان امروز نسبت به وضع موجود بسيار شكرگزار و راضى باشند. ماه رمضان كه مصادف با تابستان بود فرا رسيد و من و دوست همحجرهايم روزه مىگرفتيم ولى روزى فرا رسيد كه در موقع افطار شايد يك عدد نان هم براى خوردن نداشتيم. دوست من گفت: من مى روم كار مىكنم «قوت لايموتى» پيدا كنيم، ولى كارى پيدا نكرد. گويا بعضى از كتابهاى درسى را فروخت تا لقمه نانى فراهم كند. اين يك امتحان الهى بود كه اگرچه طول كشيد ولى بحمدالله و المنّة به خوبى سپرى شد و گشايش حاصل گشت در ضمن هرگاه امروز كسى از فشار زندگى شكايت مىكند حال او را درك مى كنم».[9]
ورود به مجلس درس آيات عظام قم
بعد از ورود به قم با وجود اینکه در اواخر سنین نوجوانی بودند، در مجالس سنگین درس آيات عظام قم شرکت کردند؛ «در آغاز جوانى، هيجده يا نوزده ساله بودم و شركت چنين نوجوانى در درس آيت الله العظمى حجت و آيتالله العظمى بروجردى كه از بزرگان حوزه، مثل آيتالله العظمى گلپايگانى و امام راحل(قدّس سرّه) و استاد من آيت الله العظمى داماد در آن شركت داشتند، كمى عجيب بود. بهخصوص زمانى كه به خود شجاعت طرح اشكال در اثناى درس را مىدادم، مسئله عجيبتر به نظر مى رسيد».[10]
تشويق آيةاللّه العظمى بروجردى
طلبه محقق و جوان در مدّت حضور در مجالس درس آیات عظام قم مورد توجّه و تشویق آنها قرار گرفت؛ «يك روز آيةاللّه العظمى بروجردى در درس فقه اشاره به مسأله «صيد لهوى» كردند يعنى شكار رفتن كسانى كه براى تفريح شكار مىكنند. معروف ميان فقها اين است كه سفر اين گونه اشخاص تمام است، امّا شايد كمتر كسى حكم به حرام بودن چنين كارى كند، من كه در آن زمان طلبه كم سنّ و سالى بودم، رفتم و مدارك زيادى براى حرمت صيد لهوى از كلمات قدما و متأخّرينِ از آنها، جمعآورى كردم و ثابت نمودم كه سفر صيد لهوى يكى از مصاديق سفر حرام است كه نماز در آن، بايد تمام خوانده شود. هنگامى كه آيةاللّه العظمى بروجردى آن نوشته را مطالعه كرد با تعجّب پرسيد كه اين نوشته را خود شما نوشتهايد؟! عرض كردم آرى! این موجب شد که ایشان مرا تشویق کنند».[11]
تشويق آيت الله العظمى حجّت
«يكبار هم در درس مرحوم آيتالله العظمى حجّت كه خدايش رحمت كند طبق روشى كه ايشان داشتند سؤالى را مطرح كردند و گفتند: هر كس جواب آن رابياورد من به او جايزه مى دهم. بعد از درس به كتابخانه رفتم و مدّتى جستجو كردم، جواب را پيدا كردم و به ايشان تحويل دادم، بعد از من نيز يكى ديگر از شاگردان معروف و باسابقه ايشان، جواب را آورده بود، ايشان به او فرمود، قبل از شما ديگرى جواب را آورده است و بعد يكصد تومان كه در آن روز پول بسيار زيادى بود (چون بعضى از شهريهها از سه تومان تجاوز نمىكرد) به عنوان جايزه به من مرحمت فرمودند كه هزينه چند ماه من بود و به اين وسيله مرا تشويق كردند».[12]
هجرت به نجف اشرف
آیت الله مکارم، سال 1328هـ ش، در سن 23 سالگی، جهت شرکت در دروس خارج فقه و اصول «نجف»، به این شهر مقدس هجرت و در آنجا نیز با همان مشکلات مالی قم مواجه بودند.
ایشان خاطرات نجف را چنین بیان می کنند: «در نجف اشرف هم همان تنگناى زندگى در قم براى من تكرار شد، آنقدر از نانوا نسيه آورده بودم كه از او خجالت مىكشيدم. روزى لازم بود كه به حمّام بروم، حتّى پولى كه به حمّامى بدهم نداشتم، ناچار ساعت كم قيمتى را كه داشتم به حمّامى دادم و به او گفتم اين نزد شما باشد تا پول بياورم؛ گويا او هم فهميد و ساعت را قبول نكرد و گفت پول را بعداً بياوريد!
ولى پيدا بود كه اينگونه حوادث و آزمايشها براى ورزيدگى در راه خداست و اين فشارها الطاف خفيّه الهيّه است كه از يك سو انسان را متوجّه ذات پاك او مىسازد و از سوى ديگر روح مقاومت را در او مى دمد». [13]
کسب اجازه اجتهاد
ایشان با شرکت در دروس اساتید و آیات عظام نجف و با نشان دادن نبوغ علمی خویش، مورد توجّه و عنایت اساتید بزرگ قرار گرفت و موفق شد در سن 24 سالگی و در سال 1329هـ ش، از دو نفر از مراجع بزرگ آن زمان اجازه اجتهاد بگیرد؛ «در نجف اشرف در محفل درس حضرات آيات عظام آيت الله العظمى سيد عبدالهادى شيرازى، آيت الله العظمى حكيم و آيت الله العظمى خويى و آيت الله العظمى آملى حضور يافتم و به زودى به واسطه طرح سؤالات مختلف در بحثهاى اساتيد بزرگ، شناخته شدم و همه جا مورد عنايت و محبّت قرار گرفتم و سرانجام در سن بيست و چهارسالگى به وسيله دو نفر از مراجع بزرگ آن زمان كه يكى شيخ الفقهاء آيتالله العظمى اصطهباناتى و ديگرى آيتالله العظمى حاج شيخ محمّدحسين كاشفالغطاء بود، مفتخر به اجازه اجتهاد گشتم».[14]
دستخط آيت الله العظمى محسن حكيم
یکی از خاطرات و موضوعاتی که در زمان اقامت آیت الله مکارم در نجف برای ایشان پیش آمد و مایه خرسندی و شعف بسیار ایشان شده، دست خطی است که آيت الله العظمى حكيم در حاشیه تقریرات ایشان بر درس خارج فقه آيت الله حكيم نگاشته اند. مرحوم آيت الله العظمى حكيم در دستخط خویش بر این تقریرات، آن را در نهایت دقت، بیان آن را شیوا و رسا، اسلوب آن را سرآمد و بیانگر رشد فکری و شکوفایی ذوق و اعتدال سلیقه یافته و آیت الله مکارم را با القاب العلّامة المهذّب الزكيّ الألمعى(هوشمند) یاد و دعا کرده اند که خداوند ایشان را مقام عالی علم و عمل برساند:
«يكى از موضوعات مهمى كه در نجف اشرف برايم پيش آمد و در فكر من اثر گذاشت مربوط مىشود به دستخطى كه آيتالله العظمى حكيم، صاحب مستمسك العروة الوثقى، بر حاشيه دفتر كتاب الطهارة درس خارج فقهشان كه به قلم من، تدوين شده بود، مرقوم داشتند. متن آن تقريظ به اين صورت بود:
بسم الله الرّحمن الرّحيم وله الحمد والصلاة والسلام على رسوله وآله الطاهرين، قد نظرت في بعض مواضع هذا التقرير بمقدار ما سمح به الوقت فوجدته متقناً غاية الإتقان ببيان رائق و أسلوب فائق يدلّ على نضوج في الفكر وتوقّد في القريحة واعتدال في السليقة فشكرت الله سبحانه أهل الشكر على توفيقه لجناب العلّامة المهذّب الزكيّ الألمعى الشيخ ناصر الشّيرازي سلّمه الله تعالى و دعوته سبحانه أن يسدّده و يرفعه الى المقام العالي فى العلم والعمل، إنّه ولىّ التسديد وهو حسبنا ونعم الوكيل والحمدلله ربّ العالمين.
محسن الطباطبائى الحكيم 9 / ج1 / 1370 هـ ق».[15]
بازگشت از نجف
آقای مکارم به سبب اموری نتوانستند بیش از یک و نیم سال در نجف اقامت کنند و سال 1330هـ ش، در سنّ 25 سالگی مجبور به بازگشت به شهر قم شدند؛ «در نجف كه بودم، رنج غربت و دورى خويشاوندان، دوستان و بستگان ايران، به خصوص شيراز و قم بر دوشم سنگينى مىكرد، ولى جوار نورانى مولا على(علیه السّلام) و مخصوصآ زيارت مسجد كوفه و گاه سفرهاى پياده كربلا كه در ايّام تعطيلات صورت مىگرفت و فوقالعاده معنويّت و روحانيّت داشت، به كلّى ملال و رنج غربت را از دل ما مىزدود. ولى چند مسئله به من اجازه نداد بيش از آن در جوار مبارك مولا على(علیه السّلام) بمانم:
اوّل اينكه؛ گرماى هواى تابستان نجف، فوقالعاده زياد بود تا آنجا كه يكى از دوستان، يك روز با حرارت آفتاب، چاى درست كرد! و من چون تحمّل گرماى زياد را نداشتم دچار خونريزى بينى مىشدم.
و دوم؛ اختلافاتى كه گاه حتّى به كوچه و خيابانهاى نجف كشيده مىشد نيز به شدّت مرا رنج مىداد.
و از همه مهم تر؛ وضع دينى شهرهاى عراق در آن زمان بود كه بسيار تأسّفبار به نظر مىرسيد. نجف كه مركز بزرگ تشيّع محسوب مىشد بر اثر نفوذ بيگانگان به شدّت آلوده شده بود؛ روزهخوارى و ترك نماز، فراوان بود، در نزديك صحن مطهّر على(علی السلام) و صحن امام حسين(علیه السلام) در قهوه خانهها، علنا قمار مىكردند. بىحجابى شروع شده بود و مفاسد اخلاقى در حال گسترش بود. شهر بغداد كه مركز نوّاب اربعه حضرت ولى عصر(عج) و مدفن آن بزرگان است غرق در فساد شده بود، تا آنجا كه در اين مدّت نسبتا طولانى كه در عراق مشرّف بودم چندين بار در فكر رفتم كه به افتخار زيارت قبور اين چهار بزرگوار مشرّف بشوم ولى خوددارى كردم، مبادا با بىحجابى بسيار زننده آن شهر روبرو گردم و گرفتار گناه شوم. از عراق، بيرون آمدم درحالى كه اين آرزو بر قلب من باقى ماند.
به هر حال مجموع اين جهات سبب شد كه در خردادماه سال 1330هـ ش مطابق با شعبان 1370هـ ق پس از اقامت يك سال و نيمه، حوزه علميّه نجف را به عزم اقامت مجدّد در حوزه علميّه قم ترك كنم و به ايران بازگردم.[16]
اساتید آیت الله مکارم شیرازی
با توجّه به اطّلاعات دقیقی که در بخش تحصیلات ایشان در مدارس شیراز، قم و نجف ارائه شد، اسامی بیشتر اساتید محترم ایشان مشخص شد؛ امّا اینجا نیز اسامی کامل را به صورت فهرست وار ذکر می کنیم:
اساتید شیراز: (1317-1323هـ ش؛ از 12 تا 18 سالگی)
1. آیت الله سید نور الدین شیرازی؛ استاد ایشان در سن 12سالگی
آیت الله سید نور الدین در سال 1317هـ ش، بعد از فروکش کردن اختناق رضا خانی حوزه علمیّه شیراز را احیاء کرد و تأثیر معنوی زیادی بر ناصر مکارم نوجوان داشت.
2. آیت الله ربانی شیرازی؛ استاد ایشان در سن 13سالگی(سال 1318هـ ش)
آیت الله ربانی استاد ممتحن امثله، شرح امثله و صمدیه آقای مکارم بودند.
3. آیت الله موحد؛ استاد ایشان در سن 14 تا 18 سالگی(سال 1319-1323هـ ش)
آیت الله موحد دعوت کننده به تحصیل رسمی در حوزه و استاد سیوطی تا آخر کفایه ناصر مکارم بودند.
اساتید قم: (1323-1328هـ ش؛ از سن 18 تا 23 سالگی)
4. آیت الله العظمی سید محمد حجت کوه کمره ای؛ استاد اصول
5. آیت الله العظمی سید حسین بروجردی؛ استاد فقه
6. آیت الله العظمی سید کاظم شریعتمداری؛ استاد فقه
7. آیت الله العظمى محمد محقق داماد؛ استاد فقه
اساتید نجف: (1328-1330هـ ش؛ از سن 23 تا 24 سالگی)
8. آیت الله العظمی سید عبد الهادی شیرازی؛ استاد فقه
9. آیت الله العظمی سید محسن طباطبایی حکیم؛ استاد فقه
10. آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی؛ استاد فقه
11. آیت الله العظمی میرزا هاشم آملی؛ استاد فقه
اساتید قم: (بعد از بازگشت از نجف؛ بعد از سال 1330هـ ش)
12. آیت الله العظمی سید حسین بروجردی؛ استاد فقه
13. آیت الله علامه سیّد محمّد حسین طباطبائی؛ استاد تفسیر قرآن و فلسفه
حوزه تدریس آیت الله مکارم
چنانکه گذشت حضرت استاد از زمان تحصیل در شیراز به تدریس مداوم اشتغال داشت. عشق به تدریس در قم و نجف و بعد از بازگشت از نجف همواره با او همراه بوده و حوزه درس استاد ناصر مکارم شیرازی در قم را بر زبانها انداخته بود. ایشان بعد از بازگشت به قم، بیش از هر کتابی رسائل، مکاسب و کفایه را تدریس کردند. آقای مکارم از حوزه تدریس خویش و ارزش تدریس در حوزه چنین یاد می کند:
«من زمانى كه عراق را با همه خوبىها و مشكلاتش پشتسر نهادم و به حوزه قم برگشتم، ضمن استفاده از درس بزرگان، تدريس نيز مىكردم. البتّه تدريس علوم دينى براى من تازگى نداشت؛ از شانزده سالگى زمانى كه در شيراز بودم حوزه درسى هرچند كوچك داشتم، به قم كه آمدم نيز حوزه درسى تشكيل دادم، در نجف نيز همان حوزه كوچك ادامه داشت. من معتقد بودم تدريس، مانند درس خواندن براى اهل علم، هر دو واجب است. در هنگام تدريس، انسان به مسائلى واقف مىشود كه هنگام درس خواندن به آن واقف نمىشود و در هنگام تدريس، انسان، احساس مسئوليّت بيشترى مىكند كه چيزى را كه خودش دقيقاً نفهميده براى ديگران نگويد.
حوزه درس من به خاطر آشنايى تدريجى و تجربى بيشتر به فن تدريس كه خود، فنّ بسيار ظريف و مهمّى است رونق بيشترى گرفت، هنگامى كه مشغول تدريس رسائل و مكاسب و كفايه شدم جمعيّت قابل ملاحظهاى از طلّاب با استعداد، اطراف مرا گرفتند. من به همه عزيزان طلّاب و فضلا توصيه مىكنم كه تا پايان عمر تدريس را فراموش نكنند، هرچند براى يك نفر باشد! شايد تدريس، بيش از آنچه براى شاگرد مفيد است براى استاد مفيد باشد، تدريس انسان را وادار به تحقيق و دقّت فراوان و موشكافى در مسئله مىكند و علاوه بر فهم مسائل، قدرت تفهيم را افزايش مىدهد و در يك جمله خلاصه كنم عالمى كه تدريس نكند حتماً گرفتار كمبودهايى خواهد شد!».[17]
تدریس خارج فقه و اصول
استاد مکارم شیرازی بعد از فوت حضرت آیت العظمی بروجردی، در 35 سالگی، شروع به تدریس خارج فقه و اصول کردند: «شايد حدود سال چهل بود كه به فكر تدريس خارج افتادم و از خارج اصول شروع كردم و بعد تدريس خارج فقه را آغاز كردم. علاقه شديدى به تدريس داشتم و از درس دادن لذّت فوقالعادهاى مىبردم گويى خستگى را از وجود من برطرف مىكرد و الآن هم چنين است».[18]
نگارش و تالیف
می توان گفت اولین تلاش قلمی آیت الله مکارم، با نوشتن «حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی»، در سن 17 سالگی، در مدرسه آقا بابا خان شیراز شروع شده است؛ «حدود هفده سال داشتم كه كفايه را تمام كردم و حاشيهاى بر آن نوشتم».[19]
«جلوه حق»؛ اولین اثر آیت الله مکارم
امّا اولین کتاب چاپ شده ایشان با نام «جلوه حق»، سال 1323هـ ش، در سن 18سالگی، در حوزه علمیّه قم و در واکنش به فعالیّت ها و ادّعاهای «صوفیه شیراز» به رشته تحریر درآمده است.
آقای مکارم انگیزه تالیف این کتاب را چنین بیان می کند: «اوّلين اثرى كه از من منتشر شد كتاب «جلوه حق» بود. علّت تأليف آن چنين بود كه در يكى از تابستانها كه از حوزه علميّه قم به شيراز رفتم، جنب و جوش بعضى از فرقههاى صوفيّه و فعّاليّت آنها را مشاهده كردم كه گستاخانه - منتها زير لفّافه - به مقدّسات اسلام حمله كرده بودند، آن هم با سخنان و دلايل غيرمنطقى. تصميم گرفتم پاسخى براى حرفهاى آنها بنويسم مثل اينكه احساس مىكردم بايد به سهم خودم هرچند ناچيز باشد در همان دوران نوجوانى از مقدّسات اسلام پاسدارى كنم. كتابها و نوشتههاى متعدّدى را مورد مطالعه قرار دادم و دست به قلم گرفتم و كتاب جلوه حق را نوشتم و منتشر كردم... بحمدالله اين كتاب مورد عنايت بسيارى از بزرگان از جمله آيت الله العظمى بروجردى قرار گرفت و مرا بسيار تشويق نمودند».[20]
استاد در شرح تشویق آیت الله بروجردی می فرمایند: «وقتى كتاب «جلوه حق» (نخستين تأليف من) چاپ شده بود، يك جلد از آن را خدمت آيتاللهالعظمى بروجردى فرستادم. مدّتى بعد، ايشان دنبال من فرستادند خدمتشان رفتم، فرمودند: من پايم درد مىكرد و چندروزى به درس نيامدم و طبعاً وقت بيشترى براى مطالعه داشتم، چشمم به كتاب شما افتاد، اوّل ديدم «جلوه حق» اسمى است كه به صوفىها مىخورد (در حالى كه بحثهاى منطقى بر ضد صوفيه داشت) و همين، حسّ كنجكاوى مرا تحريك كرد و كتاب را برداشتم از اوّل تا به آخر، تمام آن را خواندم (من بسيار از روحيه اين مرد بزرگ تعجّب كردم كه چطور يك كتاب را كه از يك طلبه جوان به او رسيده، از اوّل تا به آخر مطالعه مىكند، و اين درس عبرتى براى من شد. آن هم از سوى كسى كه داراى مرجعيّت و زعامت جامعه بود) بعد فرمودند: من در تمام اين كتاب به هيچ عنوان، چيز خلافى نديدم و تعبيرشان اين بود: «احساس كردم نويسنده بدون آنكه بخواهد خودنمايى كند و مريد براى خودش جمع كند مىخواسته حقايقى را درباره گروه صوفيّه بازگو كند». اين جمله مرا بسيار تشويق كرد و اعتماد به نفس فوقالعادهاى در حيطه نويسندگى به من داد و از آنجا فهميدم تشويق، آن هم از سوى بزرگان چقدر مؤثّر و كارساز است».[21]
تالیف کتاب فیلسوف نماها؛ دوّمين اثر
کتاب دیگری که آیت الله مکارم بیان خاطره آن را در کنار کتاب «جلوه حق»، «تفسیر نمونه»، مجلّه «مکتب اسلام» و... ضروری دانسته، کتاب «فیلسوف نماها» می باشد. این کتاب در سال 1333هـ ش، در سنّ 27 سالگی ایشان نگاشته شده است. روند شکل گیری و تالیف این کتاب نیز از زبان مؤلّف محترم به شرح ذیل است:
«به واسطه مجاورت كشور ما با شوروى سابق، به سرعت افكار كمونيستى (در زمان حكومت خاندان پهلوى كه سبب تضعيف مهمترين سنگر ضدّ كمونيست، يعنى دين شده بودند) شيوع پيدا كرد و به اصطلاح حزب توده و ساير كمونيستها فعّاليّت فرهنگى بسيار گستردهاى را در همه جا مخصوصاً دانشگاه، شروع كردند و نشرّيات بسيار زيادى از آنها منتشر مىشد، كه قسمتى از آن، ترجمه آثار سران كمونيست، و قسمتى هم تأليفات طرفداران ايرانى آنها بود.
در اواخر، آنها كار را به جاهاى بسيار وقيحانهاى كشاندند و از حدود بحثهاى منطقى، بسيار فراتر رفتند و شديدترين اهانتها را به مقدّسات مذهبى انجام مىدادند، زيرا مىدانستند همان اسلام تضعيف شده، هنوز بزرگترين مانع بر سر راه آنهاست. اين مباحث به حوزههاى علميّه كشيده شد و حوزههاى علميّه، وظيفه داشتند در مقابل اين موج بايستند.
مرحوم علّامه طباطبايى و شاگرد برومندشان مرحوم علّامه مطهّرى، از جمله كسانى بودند كه براى مقابله با اين موج قيام كردند كه كتاب اصول فلسفه و روش رئاليسم، محصول اين كار مهمّ فلسفى است.
ما هم با دوستانمان به نوبه خود بحث و بررسى درباره عقايد آنها را شروع كرديم و جلسه هفتگى داشتيم كه آن مسائل را از متون كتابهايشان به دقّت مىخوانديم تا به افكارشان كاملاً آشنا شويم و بعد، روى آن بحث و بررسى كنيم. من از دوستان اجازه خواستم تا يك سلسله مطالب درباره ماترياليستها و كمونيستها بنويسم و در جلسه براى همه بخوانم، اگر ايرادى دارد بگويند تا اصلاح شود و اين كار را انجام داديم و محصول آن، كتاب «فيلسوفنماها» بود كه مطالب ماترياليستها و به خصوص كمونيستها در آن به نقد كشيده شده بود و اگر دوستان، ايراد و اشكالى داشتند، من آن را اصلاح مىكردم سپس آن را در قالب يك داستان ريختم تا شيرينتر و جذابتر شود و آن كتاب منتشر شد كه دوّمين كتاب من بود و استقبال فوقالعادهاى از آن شد.
اين نكته را هم لازم مىدانم كه مطرح كنم، مرحوم علّامه شهيد مطهّرى به من گفتند: من كتاب فيلسوفنماهاى شما را چون پسنديدم به جمعيّت نظارت بر بهترين كتابهاى سال دادم (كه جمعى از اساتيد دانشگاهى بودند) من دلم مىخواهد اين دانشگاهيان بدانند كه در حوزههاى علميّه ما، مغزهاى متفكّرى وجود دارد كه با بهترين مغزهاى متفكّر دانشگاهى رقابت مىكنند.
مرحوم شهيد مطهّرى اين كار را انجام داد و اين كتاب، در آن سال، به عنوان بهترين كتاب سال معرّفى شد و عالىترين جايزه به آن تعلّق گرفت، هر چند بعداً بدخواهان دروغهاى زيادى درباره آن گفتند».[22]
مجلّه مكتب اسلام (چشمهاى در كوير طاغوت)
یکی از میادین مهمّ قلم فرسایی و فعالیّت علمی-فرهنگی حضرت آیت الله مکارم شیرازی در راستای خدمت به دین مبین اسلام و پاسخ گویی از شبهات مغرضین، ماهنامه علمی و دینی «درسهایی از مکتب اسلام» بود. از آنجا که بیشترین مقالات استاد در این مجلّه منتشر شده و در بعضی از موارد با تنقیح و تکمیل بسیاری از آن مقالات آثار کتابی ایشان شکل گرفته است، لازم است قبل از ارائه لیست تألیفات و پرداختن به معرّفی آثار قرآنی ایشان، به این مجلّه و روند پدید آمدن آن پرداخته شود.
«در دوران سياه و تاريك پهلوى و در آن ظلمت بىانتهاى فكرى به شدّت نسبت به روزنهاى آگاهى بخش احساس نياز مىشد؛ لذا با جمعى از دلسوزان و دوستان فاضل و عالم دور هم جمع شديم و تصميم گرفتيم كه يك مجلّه دينى براى مبارزه با انحرافات عقيدتى و مفاسد اخلاقى با حمايت بعضى از مراجع و با كمك مالى جمعى از نيكوكاران و تجّار (كه هزينه آن را متقبل شده بودند)، منتشر كنيم.
مجلّه وقتى شروع به كار كرد كه تاريكترين دوران رژيم ستمشاهى بود. تقريباً هيچ مجلّه دينى قابل ملاحظهاى در سرتاسر مملكت، پخش نمىشد. اين مجلّه [سال 1337هـ ش، در 31 سالگی استاد]، مشغول فعّاليّت شد و از آنجايى كه مردم مسلمان، تشنه معارف دينى بودند و آن مجلّه نيز، مانند جرعهاى بود كه در يك كوير سوزان نمايان شود و يا مشعلى كه در يك تاريكى مطلق بدرخشد، با استقبال عظيمى روبهرو شد؛ استقبالى كه ما هرگز انتظار آن را نداشتيم.
تيراژ مجلّه از يكى دو هزار نسخه شروع و مرتّب افزايش يافت. كار به جايى رسيد كه تيراژ مجله از صدهزار هم گذشت! و به تمام نقاط مملكت فرستاده مىشد؛ از مدارس و دانشگاهها گرفته تا ادارات و بازار، و موج عظيمى ايجاد كرد.
اين جريان در زمان مرحوم آيتالله العظمى بروجردى بود و چون چنين حركتهاى به اصطلاح روشنفكرى در حوزه و محيط روحانيّت وجود نداشت من و دوستان با خود گفتيم: كه شايد آيتالله بروجردى با آن مخالفتى كنند و نگران عكسالعمل ايشان بوديم. مجلّه را خدمت ايشان فرستاديم، غافل از اينكه آن مرجع بزرگ و بسيار قدرتمند و پرنفوذ، روشنتر از آن بود كه ما و ديگران فكر مىكرديم.
به دنبال بعضى از دوستان فرستادند و به وسيله ايشان پيغام دادند كه من شمارههايى از مجلّه شما را خواندهام، بسيار خوب است و گفتند: من از شما حمايت خواهم كرد. حمايت ايشان براى ما بسيار پرارزش بود، زيرا مجلّه، بر خلاف روال عادّى مطبوعات بدون امتياز! منتشر شده بود؛ چرا كه حكومت وقت، اجازه نشر چنين مجلّهاى را نمىداد و منتظر بوديم كه به سرعت براى خاموش كردن اين صدا اقدام كنند و همينطور هم شد.
رژيم طاغوت كه تازه متوجّه شده بود اين مجلّه اسلامى به سرعت به قدرت مهمّى تبديل مىشود و مىتواند براى حكومت ايجاد مزاحمت كند و افكار مذهبى را همه جا نشر دهد، عكسالعمل شديدى نشان داد و مجلّه را توقيف كرد و معلوم بود كه اينها نداشتن امتياز را دليل خود مطرح مىكنند و اگر هم درخواست امتياز نشر بكنيم به هيچ وجه اجازه نخواهند داد.
ما مطلب را خدمت آيتالله العظمى بروجردى منتقل كرديم، ايشان رئيس شهربانى قم را احضار كردند و گفتند: اين مجلّه، فوراً بايد آزاد شود. رژيم شاه به خوبى مىدانست كه تهديدهاى آيتالله العظمى بروجردى جدّى است. پس از تذكرات ايشان رئيس شهربانى به من گفت: خواهش مىكنم شما دستور دهيد زودتر اين مجلّه را منتشر كنند، من شفاهى اجازه مىدهم و بعد هم اجازه كتبى خواهيم داد. ما مجلّه را منتشر كرديم بىآنكه اجازهاى به ما داده شود، و مشكل اجازه، همچنان وجود داشت تا بعد از فشار زياد آن مرجع بزرگ، به حكم اجبار، امتياز آن را صادر كردند... جالب اينكه روى پرونده مجلّه از بخش مطبوعات وزارت كشور نوشته شده بود: «مورد توجّه آيتالله العظمى بروجردى»، و همين امر، حلّال مشكلات بود!
دوستان ما در مجلّه مكتب اسلام افرادى بودند كه بعداً در زمره شخصيّتهاى بزرگ روحانى درآمدند، امام موسىصدر، آيتالله شهيد مطهرى، آيتالله شهيد بهشتى و آيتالله شهيد مفتّح و حتّى اساتيد بزرگى مانند علّامه طباطبايى در نوشتن مقالات و پيشبرد اهداف مجلّه، سهيم و شريك بودند. بعدها كه با اقشار مختلف تماس گرفتيم احساس كرديم كه يكى از چيزهايى كه راه را براى انقلاب هموار كرد همين مجلّه مكتب اسلام بود. براى اينكه بسيارى از شخصيّتهايى كه الآن در رأس كارهاى مهم يا نسبتاً مهمّى هستند وقتى با ما تماس مىگيرند مىگويند: ما از خوانندگان و پرورشيافتگان اين مجلّه بوديم و واقعيّت همين بود كه تنها زبان گوياى حوزه علميّه قم همين مجلّه بود. اين مجلّه در حال حاضر نيز منتشر مىشود (منتهى جمعى از دوستان زحمت آن را مىكشند و من به خاطر مشكلاتى كه شرايط فعلى برايم فراهم كرده، توان همكارى ندارم) البتّه فعلاً نه به آن تيراژ سابق، چراكه الحمدلله، الآن مجلّاتى از اين قبيل در حوزه علميّه و خارج از حوزه فراوان شده و مقدارى از آن خلأ را پر مىكند امّا، اين مجلّه تقريباً تنها نورى بود كه در تاريكى زمان شاه مىدرخشيد».[23]
آثار و تالیفات
از آیت الله العظمی مکارم شیرازی آثار پرشماری در موضوعات گوناگون قرآنی، تفسیری، فقهی، اصولی، اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، اجتماعی-سیاسی، تعالیم اهل بیت(علیهم السلام) و معارف شیعی، به صورت تک جلد و دوره ای منتشر شده است. بعضى از آنها بيش از سى بار تجديد چاپ و بعضى به بيش از ده زبان زنده دنيا (مثل عربی، انگلیسی، فرانسوی، اردو، چینی، روسی، ژاپنی، ازبکی، تاجیکی، ترکی استانبولی، ترکی آذری و...) ترجمه شده و در كشورهاى مختلف انتشار يافته است. برخی از آثار ایشان از این قرار است:
آثار فارسی:
1. احکام اعتکاف
2. احکام پزشکی
3. احکام جوانان (پسران و دختران)
4. احکام خانواده
5. احکام عزاداری
6. احکام غرب نشینان
7. احکام مادران (قبل و بعد از بارداری)
8. احکام ویژه
9. اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (2 جلد)
10. اخلاق در قرآن (3 جلد)
11. ارتباط با ارواح
12. ارزش های فراموش شده
13. از تو می پرسند
14. ازدواج، الگوها، معیارها و ارزش ها
15. استفتائات جدید (4 جلد)
16. اسرار عقب ماندگی شرق
17. اسلام در یک نگاه
18. اعتقاد ما
19. انوار هدایت
20. اهداف قیام حسینی(ع)
21. این مسائل برای جوانان مطرح است
22. آخرین فرضیه های تکامل
23. آداب معاشرت در اسلام
24. آفریدگار جهان
25. آیات ولایت در قرآن
26. آیین رحمت
27. آیین ما (ترجمه اصل الشّیعه)
28. بازاریابی شبکه اى یا کلاهبردارى مرموز
29. بحثی درباره ماتریالیسم و کمونیسم
30. بررسی رسم الخطّ عثمان طه
31. بررسی طرق فرار از ربا
32. به یاد معلم
33. پاسخ به پرسش های مذهبی
34. پایان عمر مارکسیسم
35. پرتویی از زیارت جامعه کبیره
36. پنج نکته مهم درباره خودارضائی
37. پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان
38. پیام امام امیرالمؤمنین(ع) (شرح نهج البلاغه؛ 15جلد)
39. پیدایش مذاهب
40. تحقیقی جدید درباره رمی جمرات
41. ترجمه تفسیر المیزان (2 جلد)
42. ترجمه شیوا و روان قرآن مجید
43. ترجمه نهج البلاغه
44. تعزیر و گستره آن
45. تفسیر به رأی
46. تفسیر موضوعی پیام قرآن (10 جلد)
47. تفسیر نمونه (27 جلد)
48. التقاط و التقاطی ها
49. تقلید یا تحقیق
50. تقیه و حفظ نیروها
51. توطئه جدید
52. جامعه سالم در پرتو اخلاق
53. جایگاه عقلانیت در اسلام
54. جلوه حق
55. جوانان را دریابید
56. چند نکته مهم درباره رؤیت هلال
57. چهره اسلام در یک بررسی کوتاه
58. چهل حدیث اخلاقی از اصول کافی
59. حاشیه بر مناسک حج امام
60. حسن خلق
61. حکومت جهانی حضرت مهدى(عج)
62. حیله های شرعی و چاره جویی های صحیح
63. خدا را چگونه بشناسیم؟
64. خطبه حضرت زهرا(س)
65. خطوط اصلی اقتصاد اسلامی
66. خمس دستور مهم اسلامی
67. داستان یاران
68. دائرة المعارف فقه مقارن (3 جلد)
69. در جستجوی خدا
70. ربا و بانکداری اسلامی
71. رساله احکام بانوان
72. رساله احکام برای پسران
73. رساله احکام برای دختران
74. رساله احکام نوجوانان
75. رساله توضیح المسائل
76. رساله مقدّمه وحی یا ...
77. رساله نوین
78. رهبران بزرگ و مسؤلیّت های بزرگتر
79. زندگی پر ماجرای نوح(ع)
80. زندگی در پرتو اخلاق
81. زهرا(س)، برترین بانوی جهان
82. سرگرمی های خطرناک
83. سوگندهای پر بار قرآن
84. سیگار پدیده مرگبار عصر ما
85. شیعه پاسخ می گوید
86. طرح حکومت اسلامی
87. عاشورا، ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها
88. عرفان اسلامی (3 جلد)
89. عقیده یک مسلمان
90. فلسفه شهادت
91. فیلسوف نماها
92. قرآن و آخرین پیامبر(ص)
93. کشتی نجات (احادیث امام حسن عسکری(ع))
94. کشتی نجات (احادیث امام هادی(ع))
95. کشتی نجات (احادیث پیامبراکرم(ص))
96. گفتار معصومین (3 جلد)
97. مبانی تفسیر قرآن
98. مثال هاى زیباى قرآن
99. مدیریت و فرماندهی در اسلام
100. مسأله انتظار
101. مسیحیت در دنیای کنونی
102. مشکات هدایت
103. مشکلات جنسی جوانان
104. مشکلات مهم تلقیح مصنوعی
105. معاد و جهان پس از مرگ
106. معراج، شقّ القمر، عبادت در قطبین
107. معمّای هستی
108. مفاتیح نوین
109. مفاهیم تحریف شده
110. مناسک جامع حج
111. مناسک عمره مفرده
112. مناظرات تاریخی امام رضا(ع)
113. نخستین آفریده خدا
114. نماز مایه تربیت و آرامش
115. والاترین بندگان
116. وهّابیّت بر سر دو راهی
117. 150 درس زندگی
118. 110سرمشق از سخنان حضرت علی(ع)
119. همراه زائر (مکه)
120. همراه زائرین (قم و جمکران)
و...
آثار به زبان عربی:
1. اقرار المریض
2. انوار الأصول (3 جلد)
3. انوار الفقاهة (کتاب البیع، ولایة الفقیه والحکومة الاسلامیّة)
4. انوار الفقاهة (کتاب التّجارة، المکاسب المحرّمة)
5. انوار الفقاهة (کتاب الحدود و التّعزیرات - 3 جلد)
6. انوار الفقاهة (کتاب الخمس و الانفال)
7. انوار الفقاهة (کتاب الدیات)
8. انوار الفقاهة (کتاب الشرکة)
9. انوار الفقاهة (کتاب المضاربة)
10. انوار الفقاهة (کتاب النّکاح؛ 2 جلد)
11. بحوثّ فقهیّة هامّة
12. حكم الأضحیة فی عصرنا
13. القواعد الفقهیة (2 جلد)
14. منتخب الآثار من بحارالانوار (با تقریرات 11 جلد)
15. منجّزات المریض
16. موسوعة فریضة الحج (4 جلد)
17. طریق الوصول إلی مهمات علم الاصول (2 جلد)
18. موسوعة الفقه الاسلامی المقارن (۳ جلد)
19. قاعده الاضطرار
20. قاعده لا حرج
21. قاعده لا ضرر
ترجمه آثار به زبان عربی:
1. الاتصال بالارواح، بین الحقیقیة و الخیار
2. اجوبة المسائل الشرعیه
3. احکام النساء
4. الاخطاء فی رسم الخط عثمان طه
5. الاخلاق فی القرآن (۳ جلد)
6. الادارة و القیادة فی الاسلام
7. الاربعون حدیثا، مقتبس من کتاب اصول الکافی
8. الاقسام القرآنیه
9. أمثال القرآن
10. الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل (15 جلد)
11. انوار الهدایة، مجموعة من البحوث اخلاقیّه
12. آیات الولایة فی القرآن
13. بحوثّ فقهیّة هامّة
14. بطل التوحید، شرح و تفسیر الآیات المتعلّقه بالنبی ابراهیم(ع)
15. التسویق الهرمی، أو الاحتیال المشبوه
16. تعلیقات علی عروة الوثقی (2 جلد)
17. تفسیر سورة الاحزاب
18. الثورة الاسلامیه فی ایران
19. الحکومة العالمیة للامام المهدی(عج)
20. حیاة النبی نوح(ع) المثیره
21. خالق الکون
22. الخطوط الأساسیة للإقتصاد الإسلامی
23. دروس فی الحیاة
24. دروس فی العقائد الاسلامیه
25. الربا و البنك الإسلامی
26. رساله توضیح المسائل: العبادات و المعاملات
27. رمی الجمرات فی بحث جدید
28. الزواج المثالی
29. الزهراء(س) سیدة نساء العالمین
30. سرّ النجاح و الموفقیة
31. سرّ الوجود
32. الشیعة شبهات و ردود
33. یسئلونک عن الأسئلة المطروحة علی النبی الأ کرم(ص) فی القرآن الکریم
34. ظهور المذاهب
35. العادة السریّة (الاستمناء)
36. عاشوراء، جذورها، أهدافها، حوادثها، معطیاتها
37. العرفان الاسلامی
38. عقائدنا: بحث موجز فی عقاید الشیعة الامامیة
39. علی مفترق طریقین
40. الغارة علی بیت الوحی
41. الفتاوی الجدیدة (۴ جلد)
42. فی ذکری المعلم
43. المنتخب من الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل
44. نفحات القرآن: اسلوب جدید فی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم (۱۰ جلد)
45. نفحات الولایة: شرح عصری جامع لنهج البلاغه (15 جلد)
46. قبسات من السیرة العلویة
47. قبسات من کلمات المعصومین(ع)
48. قصص الاصحاب
49. مبانی تفسیر القرآن
50. مختصر الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل
51. مسائل مهمّه حول رویة الهلال
52. المشاکل الجنسیّه للشباب
53. المشا کل المهمه للتلقیح الصناعی
54. مشکاة الهدایة
55. المعاد و عالم الأخرة
56. المعراج، شق القمر، و العبادة فی القبطین
57. المفاتیح الجدیدة
ترجمه آثار به زبان انگلیسی:
1. اعتقاد ما
2. آیین رحمت
3. پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان
4. پیام قرآن
5. تفسیر برگزیده (۶ جلدی)
6. جامعه سالم در پرتو اخلاق
7. حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)
8. خمس پشتوانه استقلال بیت المال
9. اقرار المریض
10. زندگی در پرتو اخلاق
11. شیعه پاسخ م یگوید
12 . مشکلات جنسی جوانان
13. مناسک حج
14. مناسک عمره مفرده
15. وهابیت بر سر دو راهی
16. یکصد و پنجاه درس زندگی
17. پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان
ترجمه آثار به زبان اردو:
1. احکام جوانان
2. ارتباط با ارواح
3. اسلام در یک نگاه
4. اعتقاد ما
5. شیعه پاسخ م یگوید
6. معاد و جهان پس از مرگ
7. والاترین بندگان
8. برگزیده تفسیر نمونه
9. پنجاه درس اصول عقائد
10. پیام قرآن
11. تفسیر نمونه (27 جلد)
12. تقیه
13. رمز موفقیت
14. فلسفه انتظار
15 . قصص قرآن
16. مشکلات جنسی جوانان
17. مناسک عمره مفرده
ترجمه آثار به زبان چینی:
1. پنجاه درس عقاید
2. پیام قرآن
3. تفسیر سوره جمعه
4. تفسیر سوره حج
5. تفسیر سوره حجرات
6. تفسیر سوره قدر
7. تفسیر سوره لقمان
ترجمه آثار به زبان ترکی
1. اعتقاد ما
2. آیات ولایت در قرآن
3. پیدایش مذاهب
4. تفسیر سوره انسان و حجرات
5. حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)
6. رساله توضیح المسائل
7. 110سرمشق از زندگی امیرالمومنین(ع)
8. شیعه پاسخ می گوید
9. معاد و جهان پس از مرگ
10. والاترین بندگان
11. زندگی در پرتو اخلاق
ترجمه آثار به زبان روسی:
1. اعتقاد ما
2. پیدایش مذاهب
3. رساله توضیح المسائل
ترجمه آثار به دیگر زبان های خارجی:
1. اهداف قیام امام حسین(ع) (ترجمه به زبان تاجیکی)
2. پنجاه درس اصول عقاید (ترجمه به زبان ازبکی)
3. پنجاه درس اصول عقاید (ترجمه به زبان ژاپنی)
4. پنجاه درس اصول عقاید (ترجمه به زبان فرانسوی)
5. اعتقاد ما (ترجمه به زبان پشتو)
کتاب های اقتباسی از آثار ایشان:
1. ارتباط با خدا؛ برگرفته از کتاب مفاتیح نوین
2. اسلام وکمک های مردمی؛ برگرفته از تفسیر نمونه
3. آیات اخلاقی؛ برگرفته از کتاب اخلاق در قرآن
4. برگزیده پیام قرآن (۳جلد)؛ برگرفته از کتاب پیام قرآن
5. برگزیده تفسیر نمونه (۵ جلد)؛ برگرفته از کتاب تفسیر نمونه
6. تفسیرجوان (۳۰ جلدی)؛ برگرفته از تفسیر نمونه
7. حج و حرمین شریفین در تفسیر نمونه؛ برگرفته از تفسیر نمونه
8. داستان های تفسیر نمونه؛ برگرفته از تفسیر نمونه
9. زمزمه رمضان: برگرفته از کتاب مفاتیح نوین
10. زن در تفسیر نمونه؛ برگرفته از کتاب تفسیر نمونه
11. سلامت روح، نماز و عبادت در تفسیر نمونه؛ برگرفته از تفسیر نمونه
12. شأن نزول آیات قرآن: برگرفته از تفسیر نمونه
13. شرح و تفسیر لغات قرآن؛ برگرفته از تفسیر نمونه
14. فرهنگ موضوعی قرآن کریم (۴ جلد)؛ برگرفته از تفسیر نمونه
15. فضیلت سوره های قرآن؛ برگرفته از تفسیر نمونه
16. فهرست موضوعی تفسیر نمونه؛ برگرفته از تفسیر نمونه
17. قصه های قرآن؛ برگرفته از تفسیر نمونه
18. مجموعه ارزشمند (12 کتاب در یک کتاب)
19. نکات اخلاقی
20. واژه نامه احکام
21. یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث
22. یکصدوهشتاد پرسش و پاسخ در تفسیر نمونه
23. چهره منافقان در قرآن با استفاده از تفسیر پرارزش نمونه
آثار قرآنی
زندگی آیت الله مکارم شیرازی با قرآن عجین بوده و بخش اعظم حیات علمی ایشان را تبیین و تفسیر قرآن و طرح مسائل فقهی، اخلاقی و عقیدتی از منبع قرآن به خود اختصاص داده است.
ایشان به صورت فردی و گروهی -با تشکیل لجنه های علمی- به تالیف و تدوین کتاب های تفسیری ارزنده ای چون تفسیر نمونه و پیام قرآن پرداخته است.
غیر از تالیفات قرآنی شخصی و تالیفات لجنه های علمی، اکثر سخنرانی های ایشان نیز بر محور قرآن قرار گرفته و منشأء تالیف کتاب های موضوعی توسط شاگردان ایشان شده است.
در کنار خوشه چینی های شاگردان از جلسات پربار علمی ایشان و تدوین مباحث این جلسه ها، کتابهای کاربردی و موضوعی دیگری نیز از کتابها و مجموعه های قرآنی ایشان اقتباس شده است.
آثار اوّلیّه تألیفی:
1. ترجمه تفسير الميزان(2 جلد)
ترجمه المیزان یکی از اولین فعّالیّتهای تفسیری آیت الله مکارم است و اگرچه جزء تالیفات به شمار نمی آید و ترجمه است، امّا از آنجا که «المیزان» یکی از منابع تفسیر نمونه است و تلمّذ آقای مکارم نزد علّامه طباطبایی و مطالعه عالمانه و ناقدانه المیزان نقش زیادی در شکل گیری و تالیف تفسیر نمونه داشته است، لازم می دانیم که از این اثر نیز یاد شود.
بعد از نشر اوّلیّه تفسير وزین الميزان، شاگردان حضرت علامه طباطبایی (آقايان مكارم شيرازى، مصباح يزدى، نيّرى بروجردى، محمد رضا صالحى كرمانى، محمد على گرامى و محمّد جواد حجّتى)، تصمیم گرفتند که آن را برای استفاده عموم فارسی زبانان ترجمه کنند. در حقیقت اولین ترجمه آن تا 10 جلد (ترجمه 5 جلد المیزان)، توسط این گروه انجام شد. جلد های اوّل و دوّم این دوره که ترجمه جلد اول المیزان بوده، توسط آیت الله مکارم انجام شده شد.[24]
2. تفسير نمونه
معرفی این کتاب تحت عنوان ویژه ارائه خواهد شد.
3. تفسير موضوعى پيام قرآن
معرفی این کتاب نیز تحت عنوان ویژه ارائه خواهد شد.
4. اخلاق در قرآن
این مجموعه سه جلدی یک دوره کامل اخلاق اسلامی مشتمل بر اصول و فروع مسائل می باشد که توسط آیت الله العظمی مکارم شیرازی و با همکاری جمعی از دانشمندان (محمّد رضا آشتیانى، محمّد جعفر امامى، عبدالرّسول حسنى، محمّد اسدى، حسین طوسى، سیّد شمس الدّین روحانى، محمّد محمّدى)، نوشته شده است.
مجلّد اوّل در کلّیّات مسائل اخلاقى بحث مى کند که مى توان از آن به عنوان یک متن جامع درسى نیز استفاده کرد، و مجلد دوم و سوّم پیرامون جزئیّات مباحث اخلاقى و مصادیق آن بطور گسترده بحث مى کند.
حضرت آیت الله، پس از تدوین تفسیر پیام قرآن و برای تکمیل تفسیر موضوعی خود، مباحث اخلاقی قرآن کریم را مورد توجّه و بحث قرار دادند و حاصل آن این کتاب بود. ایشان در این باره می فرمایند: «من و دوستانم علاوه بر «تفسير نمونه» تفسير ديگرى به نام «پيام قرآن» نوشتيم كه تفسير موضوعى بود، يعنى به ترتيب موضوعات قرآن. در اين ده جلد، «مسائل اعتقادى و معارف اسلام» را از توحيد تا معاد، در سايه آيات قرآن مطرح كردهايم... همچنين يك دوره كامل «اخلاق اسلامى» اعم از مبانى و فروع آن در سه جلد به نام «اخلاق در قرآن» به عنوان دوره دوم پيام قرآن با همكاران نوشتيم».[25]
اين كتاب به زبان عربى تحت عنوان «الاخلاق فی القرآن» ترجمه شده است و همچنین کتاب دیگری تحت عنوان «آیات قرآنی» از آن اقتباس شده است.
5. قرآن و آخرين پيامبر
قرآن و آخرين پيامبر، کتابی در نبوت خاصّه و تجزيه و تحليل مستدل و گسترده درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون است. این کتاب نتیجه مطالعات و بحثهایی است که سال 1349هـ ش در حوزه علمیه قم و جلسات درسی مطرح و سپس تکمیل و در معرض افکار عمومی قرار گرفته است. مباحث آن در تکمیل کتاب «رهبران بزرگ» - که در نبوت عامّه نوشته شده - طرح گردیده است.[26]
نویسنده بعد از طرح بحثی مقدماتی درباره «اعجاز» می گوید: «بحث آينده ما جهات مختلف اعجاز قرآن و بررسى جنبه هاى گوناگونى است كه با صراحت گواهى می دهد اين كتاب بزرگ يك كتاب آسمانى است و ساخته مغز بشر نيست، و آورنده آن پيامبر خداست».[27]
وی درباره ضرورت طرح این بحث نیز می نویسد: «همه می گوئيم قرآن سند زنده حقانيت پيامبر اسلام است، كتابى است فوق افكار بشر، كسى تاكنون نتوانسته كتابى همانند آن بياورد. اين كتاب يك «معجزه» بزرگ آسمانى است. ولى به چه دليل قرآن معجزه است؟ چرا مانند آنرا نمی توان آورد و چرا فوق افكار متفكران است؟ ...
بسيارى تصور مى كنند براى اثبات عظمت و اعجاز قرآن بايد از عبارات صريح و روشنى كه دانشمندان بيگانه درباره عظمت قرآن گفته اند استشهاد كنيم، در حالى كه اين چنين راه صحيحى نيست، بلكه بايد رمز اعجاز و عظمت اين كتاب آسمانى را در خود آن جستجو كرد نه، در خارج آن... ما مى خواهيم در اين سلسله بحثها كه در اين كتاب مطرح شده به اتفاق خوانندگان عزيز در درون جهان اسرار آميز قرآن سير كنيم و اسرار عظمت و نشانه هاى اعجاز آنرا در خود آن بيابيم، شايد بتوانيم قرآن را آنچنان كه هست در خود قرآن پيدا كنيم».[28]
6. تفسير بر رأى و هرج و مرج ادبى
کتابی است که در واکنش به سوء استفاده فرقه های ضالّه دینی نما چون صوفیه و مکاتب بشرساخته و التقاطی چون مارکسیسم، از ظواهر قرآن، به رشته تحریر درآمده است.
نویسنده در توضیح ضروت این بحث و نتايج شوم تفسير به رأى می نویسد: «اگر بنا شود هر كس مطابق سليقه و فكر خود مطلبى بينديشد سپس الفاظ قرآن و سنّت را بدون در نظر گرفتن قواعد ادبى، و ضوابط لغت آن تفسير كند، هرج و مرج شديدى در فهم معانى آيات قرآن و سنّت واقع مى شود، و در اين موقع آيات و كلماتى كه مى بايد رهبرى فكرى انسانها را بدست گيرد، عملًا به صورت پيرو و وابسته و تابع در مى آيد، و به جاى اينكه روشنگر جامعه ها گردد، پشتيبان انحرافات فكرى و اخلاقى خواهد شد. و به جاى اين كه عامل وحدت شود، وسيله اى براى نفاق و پراكندگى مى گردد!
هر كس از گوشه اى بر مى خيزد و با فكر نارسايش ادعايى مى كند سپس براى توجيه ادعاهاى بى اساس خود آيات قرآن و رواياتى از پيشوايان بزرگ اسلام را مطرح كرده، و آنها را به وسيله تفسير به رأى بر مقصود خود تطبيق مى دهد، و مايه گمراهى افراد بى خبر مى گردد، حتى گاهى ممكن است يك آيه يا يك روايت معين را دو مدعى دروغين بر دو مطلب متضاد حمل كنند، در حالى كه مفهوم اصلى آن، نه اين است و نه آن...
تفسير به رأى در ميان مذاهب باطل و مدعيان دروغين رواج كامل دارد، بلكه سرمايه اصلى آنها را تشكيل مى دهد. يك مطالعه اجمالى در كتابهاى «فرقه ضاله» و جمعى از متصوفه، و ماترياليست هايى كه در زير نقاب مذهب سعى دارند اهداف مادى خود را پياده كنند، ما را به اين حقيقت كاملًا آشنا مى سازد كه چگونه تفسير به رأى دستاويزى براى همه آنها شده است».[29]
ایشان در رابطه با تفسير به رأى صوفيه می نویسد: «كسانى كه با كتب صوفيه آشنا هستند، به خوبى مىدانند، كه مسأله تفسير به رأى در ميان آنها يكى از شايعترين كارهاست، و اصولًا توجيه عقايد متصوّفه بدون استمداد از تفسير به رأى امكانپذير نيست، آنها آزادى بى حسابى براى خود در تفسير معانى الفاظ قائلند، و بسيارى از الفاظ را بدون هيچ قرينه اى بر معناى مجازى يا كنايى حمل مى كنند و گاهى آن چنان اين كنايات و مجازات از مفهوم لفظ دور است كه انسان را غرق در تعجب مى كند. و به اين ترتيب هر يك از فرق آنها مى توانند مطابق ميل و ذوق خود مفاهيم اسلامى را تعبير و تفسير كنند، هر چند اين تفسيرها با هم ضد و نقيض باشد».[30]
در رابطه با تفسير به رأى کمونیست ها نیز می نویسد: «اخيراً جمعى از كم مايه ها كه باغ سبز بهشت خيالى كمونيسم جلب توجه آنها را كرده و بر اثر عدم اطلاع كافى از مبانى اسلامى از يكسو، و از مبانى كمونيسم از سوى ديگر، چنان تحت تأثير عقايد چپى قرار گرفته اند كه مى خواهند آن را بر مفاهيم اسلامى نيز تحميل كنند، هر چند ناسازگار و بى تناسب باشد».[31]
7. کتاب توطئه جدید
سال 1394هـ ش کتابی در برخی از سایت ها منتشر شد که به پندار ناشر یا ناشران آن، قرآن مجید را هدف گرفته و خواسته بودند ایراداتی بر آن وارد کنند و اصرار داشتند که با صرف هزینه های زیادی آن را همه جا منتشر کنند. آنها تصور می کردند که اگر قرآن را هدف هدف قرار دهند، به هدف خود می رسند، زیرا قرآن مهم ترین سند مورد اتفاق همه مسلمانان جهان است و حمله به آن، حمله به همه مقدسات اسلام می باشد.
مطالب کتاب مذبور مجموعه (10 مورد) شبهاتی بود که بر متن و معارف قرآن وارد کرده بودند و در حقیقت تکرار مطالبی بود که کشیشان متعصّب اروپایی از قرن 17 میلادی برای مقابله با رونق اسلام در اروپا و کاستن از شکوه و عظمت قرآن، بر علیه آن ایراد کرده بودند.
نویسنده کتاب فردی مجهول الهویه و فارسی زبان است که خود را مسلمان معرفی کرده و مدعی است در مدارس دینی اسلامی درس خوانده و بعد از تحقیق کافر شده است! امّا حضرت آیت الله مکارم معتقد است که نویسنده یک کشیش فارسی زبان و ساکن غرب می باشد و اغلب مدّعاهایش تکرار مدّعاهای کتاب «جرج سال» انگلیسی، ترجمه «هاشم العربی» است. استاد محتمل می داند که مترجم نیز از مسیحیان عرب زبان باشد که به دروغ خود را مسلمان معرفی کرده است.[32]
به هر حال آیت الله مکارم کتاب «توطئه جدید» را در پاسخ به آن کتاب مجهول المؤلف نگاشته است و مجموعه پاسخی به شبهات قرآنی است. در سال 1395هـ ش، اولین چاپ آن به صورت کتاب به مخاطبین ارائه شده است.
8. بررسی رسم الخط عثمان طه
بررسی رسم الخط عثمان طه، کتابچه ای در قطع رقعی است که آیت الله مکارم در آن با همکاری یکی از فضلای حوزه علمیه قم و کارشناس قرآنی (علی حبیبی)، کاستی های خطّی نسخه قرآنی عثمان طه را در شش بخش بررسی می کنند.
آثار اقتباسی از تالیفات آیت الله مکارم:
1. ترجمه شيوا و روان قرآن مجيد
بعد از تکمیل تفسیر نمونه و بر اساس مبانی معرفتی و ترجمه موجود در آن، ترجمه ای از قرآن مجید با نظارت آیت الله مکارم ارائه شد که بعد از چندین ویرایش دقیق در لیست بهترین ترجمه های پیراسته معاصر قرار گرفته است. در این ترجمه سعی شده تا متن برای همه کس قابل فهم باشد، لذا به صورتی سلیس نگارش شده و در جایی که لازم بوده توضیحاتی در داخل پارانتز ارائه شده است.
آيت الله خزعلى كه از قرآن شناسان و مفسّران عصر ماست و 52 نوع ترجمه فارسى قرآن را بررسى و مقايسه كرده، این ترجمه را بهترين ترجمه فارسى تشخيص دادند. حضرت آیت الله خامنه ای رهبرعظیم الشأن انقلاب نیز بهترين و مناسب ترين ترجمه فارسى قرآن را همین ترجمه می دانند.[33]
2. فهرست موضوعى تفسیر نمونه
بعد از اتمام تفسیر نمونه نياز به فهرست جامعى كه بتوان بوسيله آن از این مجموعه 27 جلدی استفاده ای راحت و بهینه داشت، احساس شد. اولین تلاش برای تهیّه چنین فهرستی را فضلای محترم حوزه، جناب آقای احمد علی بابایی و علی رضا داورزنی به عهده گرفتند. کار آنها در4 فروردین 1365شمسی، مصادف با 13 رجب 1406قمری، شروع و در 13 اسفند 1366 مصادف با 13 رجب 1408 تدوین و تنظیم آن پایان یافت.[34]
بعدها فهرست و نسخه ی جدیدی با ویرایش و تکمیل حجّة الاسلام والمسلمین محمّد جعفر امامى نگارش یافت، که آن نیز با احصاء تمام موضوعات قرآن نیازمند تکمیل است. آنگونه که آقای امامی متذکر شده اند، اين فهرست بر اساس يك نظم مطالعاتى تهيه شده و جهت استفاده بهتر از این کتاب، دو فهرست براى اين كار تهيه شده است: فهرست الفبائى و فهرست مطالب.[35]
3. برگزيده تفسير نمونه
بعد از انتشار تفسير نمونه، گروه كثيرى از علاقه مندان خواهان انتشار «خلاصه» آن شدند؛ چرا كه مايل بودند در وقت كوتاه و با هزينه كمتر با شرح فشرده آيات قرآن آشنا شوند و در كلاسهاى درسى به عنوان متن درسى از آن بهره گیرند. اين درخواست مكرّر، مؤلف را بر آن داشت كه تمام دوره 27 جلدى تفسير نمونه تلخیص شود.
آقاى احمدعلى بابايى كه سابقه تهيه «فهرست موضوعى تفسير نمونه» را داشتند، عهده دار انجام اين مهمّ گرديد و در این کار از راهنمايى و تذکرات حضرت آیت الله مكارم نیز بهره بردند. در نتیجه اثرى ارزنده به وجود آمد كه هم ترجمه سليس قرآن را در بر دارد و هم تفسيری فشرده و گوياست، که می توان با يك مراجعه سريع از تفسير آيات قرآن آگاه شد.[36]
این برگزیده بعد از سه سال در دوازدهم ارديبهشت ماه 1374هـ ش به پایان رسید.[37]
حجم «برگزيده تفسير نمونه»، در حدود يك پنجم اصل آن و مشتمل بر متن، ترجمه و تفسير فشردهاى از آيات مى باشد.
4. حج و حرمين شريفين در تفسير نمونه
در قرآن مجيد بحث های مهم و ارزشمندی درباره حجّ وجود دارد. شرح تمام لطايف و ظرايف بحثهای حجّ در تفسير نمونه به طور پراكنده آمده است. گردآورى و تهذيب و تنقيح اين مباحث سبب مى شود كه خوانندگان احاطه كاملى بر مسائل و اسرار حج از ديدگاه قرآن مجيد پيدا كنند.[38]
کتاب حج و حرمين شريفين در تفسير نمونه، برگزيده مباحث حج در این تفسیر است، كه به كوشش حجّة الاسلام والمسلمين آقاى سيّدعلى قاضىعسكر فراهم شده است. هدف از استخراج و گردآورى این مباحث، تسهيل در دستيابى علاقه مندان بوده است؛ مجموعه فراهم شده، براى عموم مردم و روحانيون محترم كاروان ها در موسم حجّ و ايّام عمره مفيد و سودمند خواهد بود.[39]
کتاب در سال 1376هـ ش، به چاپ سوّم رسیده که احتمال دارد چاپ اوّل آن مربوط به سال 1374هـ ش، باشد.
5. سلامت روح، نماز و عبادت در تفسیر نمونه
این کتاب برگزیده مباحث نماز و عبادت از تفسیر نمونه است. در این کتاب بحثهای تفیسر نمونه درباره اهمیّت، اسرار، فلسفه و آثار نماز به طور کامل توسط یکی از فضلای حوزه، حجّة الاسلام والمسلمین عبّاس عزیزی اراکی گردآوری و تدوین شده است. اوّلین چاپ آن در سال 1375هـ ش، توسط انتشارات نبوغ قم منتشر شده است.[40]
6. داستانهای تفسیر نمونه
این کتاب در برگیرنده بیش از چهارصد داستان و حکایت در موضوعات متنوع است که بنا به هر مناسبتی در 27 جلد تفسیر نمونه مطرح شده است؛ چه داستان قرآنی باشد چه غیرقرآنی. این داستانها توسط حجّة الاسلام سید مهدی شمسالدین در یک کتاب گردآوری شده است. این مجموعه قبل از کتاب «قصه های قرآن» تدوین شده و در سال 1378هـ ش، به چاپ دوّم رسیده.[41]
7. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ
این کتاب مجموعه ای از سؤال و جوابهای مختلف عقیدتی، اجتماعی، اخلاقی و مسائل روز موجود در 27 جلد تفسیر نمونه و ده جلد پیام قرآن است. حجة الاسلام سیّد حسین حسینی به اتفاق جمعى از فضلاى محترم حوزه علميه (حجج اسلام احمد جعفرى، سيد على رضا جعفرى، سيد مرتضى موسوى، سيد اصغر حسينى و محمد حسين محمدى)، اين سؤال و جوابها را تحقیق، تنظیم و تدوین کرده و در نتيجه يكصد و هشتاد سؤال و پاسخ مهم را گردآورى كرده اند.
از مجموع 180 پرسش و پاسخ 143 مورد از تفسير نمونه، 35 مورد از تفسير موضوعى پيام قرآن، يك مورد از پيام امام (شرح نهج البلاغه حضرت استاد) و يك مورد از كتاب آفريدگار جهان (مجموعه بحثهاى حضرت استاد) مى باشد.[42]
این کتاب برای اولین بار در سال 1378هـ ش، توسط «دفتر نشر برگزیده» منتشر شده و چاپهای بعدی را «دارالکتب الاسلامیه» منتشر کرده است.
8. قصه های قرآن
این کتاب شامل مجموعه داستانهایی است که قرآن مطرح کرده است؛ مثل سرگذشت پیامبران بزرگ و داستانهای اقوام پیشین. این مجموعه در سال 1379هـ ش، توسط یکی از فضلای حوزه (حجّة الاسلام سیّد حسین حسینی) از تفسیر نمونه گردآوری شده. مهمترین عناوین کتاب عبارتند از: 1. داستان پیامبران 2. دیگر داستانهای قرآنی 3. داستان پیامبر اسلام(ص).[43]
9. تفسیر جوان
یک دوره 27 جلدی منتخب از تفسیر نمونه در قطع «جیبی» به اهتمام «دکتر محمّد بیستونی» است. این کتاب بنا به ضرورت توجّه به مقطع سنّی جوان با متنی روانتر، از تفسیر نمونه اقتباس شده است.
در نگارش این دوره سعی شده تا: 1.آیات ترجمه روانی داشته باشند. 2. تفسیر هر آیه به صورت مستقل باشد. 3. جملات بلند کوتاه و ساده تر نوشته شوند. 4. مطالب کتاب تیتر گذاری و به سبک کتابهای آموزشی تدوین شوند. 5. آیات و روایات جهت حفظ، اعراب گذاری شوند. 6. در قطع جیبی منتشر شده تا مخاطب به راحتی و در اوقات فراغت آن را مطالعه کند.
اولین چاپ آن در سال 1379هـ ش منتشر شده است.[44]
10. یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث
کتاب «یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث» شامل شرح و تفسیر سیصد آیه و هفتصد حدیث برگرفته از تفسیر نمونه است که توسّط حجّة الاسلام سیّد حسین حسینی تحقیق و تدوین شده است. این مجموعه از نظر انتخات موضوعات اخلاقی و ترتیب آن با نظام موجود در کتاب محجّة البیضاء مرحوم فیض کاشانی هماهنگ می باشد. با توجّه به تاریخ موجود در مقدمه آیت الله مکارم، این کتاب برای اولین بار در سال 1381هـ ش منتشر شده است.[45]
11. اسلام و کمک های مردمی
در این کتاب «آیات انفاق» قرآن مجید توسط بانو «ج. فرازمند» به طرز جالبی گردآوری و تنظیم شده است؛ آياتى كه هم از اهمیت انفاق سخن مى گويند، و هم از آداب و شرايط كمال و موانع قبولى آن، و هم اولويّتهاى موارد انفاق. در تفسير آيات انفاق از «تفسير نمونه» كمك فراوانی گرفته شده، سپس چندين حديث از احاديث ناب در هر باب آن افزوده، و مجموعه اى شيرين و آموزنده فراهم شده است. این کتاب برای اولین بار توسط گروه معارف و علوم اسلامی مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع) در سال 1382هـ ش، مصادف با 1424هـ ق، چاپ و منتشر شده است.[46]
12. شان نزول آيات قرآن
این کتاب مجموعه شأن نزول های آيات قرآن است كه در «تفسير نمونه» آمده است. اين شأن نزولها به صورت جداگانه توسط حجّة الاسلام والمسلمین محمّدجعفر امامى در سال 1385هـ ش گردآوری و تدوین شده است. كتاب در چهارده فصل تنظيم و در هر فصل شأن نزول آیات یک یا چند سوره بررسی شده است. سعى شده مدارك لازم در پاورقى ذكر شود تا نفع آن بيشتر شود.[47]
13. تفسیر نوجوان
یک دوره 30 جلدی منتخب از تفسیر نمونه در قطع «کف دست» به اهتمام دکتر محمّد بیستونی است. این کتاب بنا به ضرورت توجّه به مقطع سنّی نوجوان با متنی روانتر، از تفسیر نمونه اقتباس شده است. در این کتاب فقط آیات متناسب با مقطع سنّی نوجوان (2177 آیه از مجموع 6236 آیه قرآن) ارائه و تفسیر شده است.
در نگارش این دوره سعی شده تا: 1. فقط آیاتی انتخاب شوند که برای نوجوانان ملموس، قابل استفاده و در زندگی روزمره آنها کاربردی باشد. 2. حجم مطالب کم و جمله بندی آنها ساده و خلاصه باشد. 3. همه آیات، روایات و کلمات عربی اعراب گذاری شوند. 4. قطع کتاب به اندازه کف دست باشد تا در اوقات فراغت مطالعه شود. 5. صفحه آرایی کتاب خسته کننده نباشد.
اولین چاپ آن در سال 1386هـ ش منتشر شده است.[48]
14. لغات در تفسير نمونه
لغات پيچيده آيات قرآن در تفسير نمونه با بيانى شيوا معنا شده است؛ اين واژه ها در مجموع 27 جلد پراكنده بودند، همه آنها در يك جلد گردآورى شد كه به آسانی بتوان به آن لغات مراجعه کرد.
در این مجموعه سعی شده، تا يك مورد از واژه هایی که ضمن تفسير آيات مختلف تکرار شده اند، نقل و بقيّه در پاورقى آدرس داده شوند. نیز در تفسير معناى لغات، نصّ عبارت تفسير آمده و در آن دخل و تصرفى صورت نگرفته است. همچنین لغات اين كتاب، بر اساس حروف الفبا (نه مادّه) تنظيم شده است تا استفاده آن همگانى باشد.
گردآوری و تنظیم این مجموعه توسّط حجّة الاسلام والمسلمین محمّد جعفر امامى و همکاری حجّة الاسلام محمّد حسن امامى انجام شده است. و درسال 1387 چاپ اوّل آن روانه بازار نشر شده است.[49]
15. چهره منافقان در قرآن
طرق شناخت چهره هاى نفاق و نشانه هاى آنان و راه هاى مبارزه با آنها از مهمترين مسائلى است كه در هر زمان بايد براى ما روشن باشد. كتاب حاضر با استفاده از آيات پربار قرآن (در سايه بحثهاى تفسير نمونه) تمام اين امور را براى ما تشريح مى كند. این کتاب نیز به قلم بانو «ج. فرازمند» تالیف و تحقیق شده و توسط گروه معارف و علوم اسلامى وابسته به مدرسه امام اميرالمؤمنين(عليه السلام) در سال 1387هـ ش منتشر شده است.[50]
16. کتاب فضیلت سوره های قرآن
این کتاب برای دسترسی آسان عموم مردم به روایات فضیلت سوره های قرآن، از مجموعه ارزشمند تفسیر نمونه اثر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، توسط حجّة الاسلام مهدی دربانی، با کمترین دخل و تصرف استخراج شده است. کتاب برای اوّلین بار در سال 1389 هـ ش منتشر شده است.[51]
17. زندگی نمونه در تفسیر نمونه
این کتاب نیز از تفسیر نمونه اقتباس شده است. در آن به موضوعات زندگی ساز پرداخته و برای زندگی نمونه، آیات نمونه ای انتخاب و از تفسیر نمونه توضیحاتی برای آن ها گزینش شده است.
جناب حسن مشکاتی از اساتید محترم دانشکده معارف قرآنی اصفهان با همکاری دو نفر از فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد این دانشکده، در سال 1389هـ ش این کتاب را تهیّه و تنظیم کرده اند.[52]
کتاب در دو فصل تدوین و تنظیم شده است:
فصل اوّل آیات با شرح: در این فصل آیاتی که کاربرد بیشتری در زندگی دارد انتخاب شده و سپس به بیان ترجمه وگزیدهای از تفسیر آیه پرداخته شده است.
فصل دوّم آیات بدون شرح: در این فصل تعدادی از آیات کاربردی قرآن انتخاب شده که به صورت گویا و واضح برای همه افراد قابل فهم است، لذا فقط به بیان آیه و ترجمه آن اکتفا شده است.
18. زن در تفسیر نمونه
از کتاب های ارزشمندی که در پرتو قرآن کریم به تبیین حقایق مربوط به زنان پرداخته، تفسیر نمونه است. این تفسیر به گونه ای روشن به تحلیل مسائل مربوط به زنان پرداخته، تبیین فلسفه های احکام وتفاوت های حقوقی زن و مرد را نیز مورد توجّه قرار داده و به تناسب موضوع، شبهات مطرح درباره مسائل زنان را پاسخ گفته است. از این رو، انتخاب تمامی مباحث مربوط به زنان از این تفسیر و عرضه موضوعی و هدفمند آن به جامعه اسلامی رسالتی مهم و تأثیرگذار بوده است. لذا جناب حجّة الاسلام والمسلمین سعید داوودی به تحقیق و تنظیم آن اقدام و در سال 1393هـ ش، از چاپ اوّل آن رونمایی شده است.
محتوای این کتاب به صورت تفسیر موضوعی-ترتیبی تنظیم شده است؛ بدین صورت که موضوع زن، همراه با بخش ها و فصل های مرتبط آن، در تفسیر نمونه جستجو شده، سپس هر یک از موضوعات با ریز موضوعاتش به ترتیب سوره ها مرتب گردیده است. مثلاً در موضوع «زنان نمونه»، از ابتدای قرآن به ترتیب سوره ها و آیات، جستجو شده و تفسیر و نکته های آن از تفسیر نمونه استخراج گردیده وکنار هم قرار گرفته است؛ لذا در عین حال که به صورت موضوعی تحقیق شده، به ترتیب سوره ها و آیات، چیده شده است.
در ابتدای هر موضوع، آیات مرتبط، همراه با ترجمه نقل شده، سپس تفسیر مربوط به آن آیات آمده، آنگاه هر نکته ای که درباره موضوع زن بوده، انتخاب و نقل شده است و اگر در مجموعِ نکته های ذیل آیات، یک یا دو نکته مربوط به بحث بوده، فقط همان نکته ها آمده است، ولی در تفسیر آیات، برای تبیین آیه مربوط به حوزه زنان، گاه تفسیر آیات قبل و بعد نیز نقل شده است.
در این نقل و تنظیم، تلاش بر این بوده که متن تفسیر نمونه بدون تغییر آورده شود. در این کتاب، از تفسیر نمونه با آخرین ویرایش استفاده شده است و مجموعه مباحث حوزه زنان در قرآن کریم و به تَبَع آن در تفسیر نمونه مورد دقّت قرار گرفته و با ترتیب منطقی، در هفت بخش کلّی ذیل تنظیم شده است.[53]
19. علوم قرآن در تفسیر نمونه
در ضمن تفسیر نمونه مباحثی وجود داشت که «علوم قرآن» نامیده می شود؛ علوم قرآن به مسائل مهمی گفته می شود که برای فهم معانی و تفسیر قرآن ضرورت دارد. آیت الله مکارم در تفسیر نمونه هرجا ضرورت احساس کرده بودند شرح نسبتاً جامعی درباره هر یک از این مسائل داده اند. ایشان مایل بودند که این مباحث در یک کتاب گردآوری شود. لذا حجّة الاسلام محمّد جواد اسکندرلو همه این مباحث را گردآوری، تنظیم، ترتیب و آماده سازی کردند. اولین چاپ این کتاب در سال 1396 هـ ش منتشر شده است.[54]
20. تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ برگرفته از تفسیر نمونه
تفسیر موضوعی قرآن کریم کتابی درسی است که توسط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، معاونت پژوهشی دانشگاه معارف اسلامی، به کوشش جناب علی رضا کمالی گردآوری و تدوین شده است.
21. فرهنگ موضوعی قرآن کریم (۴ جلد)؛ برگرفته از تفسیر نمونه
ظاهرا این فرهنگ توسط انتشارات آستان قدس مشهد از تفسیر نمونه تحقیق و منتشر شده است. متاسفانه درباره آن به اطلاعاتی دست نیافتیم.
22. برگزيده پیام قرآن
کتاب «پیام قرآن» از آثار ارزشمند آیت الله مکارم شیرازى و تفسیری «موضوعى» است، سالیان متمادى در10 جلد به زیور طبع آراسته گردید و مورد استفاده طبقات گوناگون مردم به ویژه طلاب، فضلا و دانشجویان قرار گرفت.
با توجه به محتواى ارزشمند این کتاب و جهت: 1- راحت کردن مطالعه کتاب برای افراد کم حوصله؛ 2- معرفی خلاصه آن به عنوان متن درسى به دانشجویان و دانش پژوهان؛ 3- تهیه خلاصه این کتاب براى تعداد بیشترى از طلاب در سفرهاى تبلیغى، توسط حجت الاسلام والمسلمین على اصغر همتیان و حجت الاسلام والمسلمین سید حسین هاشمیان تلخیص گردید.
در این تلخیص سعی شده تا: 1- ساختار و قلم کتاب «پیام قرآن» حفظ گردد. 2- در تلخیص کتاب، آخرین ترجمه قرآن آیت الله مکارم جایگزین ترجمه سابق پیام قرآن شود. 3- سندهایى که در کتاب پیام قرآن آمده بود مورد بررسى مجدد قرار گیرد. 4- برخى از اشتباهات تایپى و اشتباهات ویرایشى کتاب «پیام قرآن» در این تلخیص اصلاح گردد.[55]
23. آیات اخلاقی
با توجّه به ضرورت روزافزون آشنایی طلاب با آموزه های اخلاقی قرآن، معاونت تهذیب و امور فرهنگی حوزه های علمیه سراسر کشور پیشنهاد تهیّة متنی را با محتوای «آیات اخلاقی قرآن» به عنوان متن مسابقه ای، با محوریّت آیات اخلاقی قرآن طرح کرد.
حجج اسلام سیدحسین هاشمیان و علی اصغر همتیان، کتاب اخلاق در قرآن آیة الله مکارم را از آن جهت که تنها کتابی است که به صورت موضوعی به تشریح آیات اخلاقی قرآن پرداخته، به عنوان منبعِ تهیّة متن مذکور انتخاب نمودند. از آنجا که هدف تهیّة یک متن مختصر بود، از هر موضوع اخلاقی یک آیه را انتخاب و ذیل هر آیه علاوه بر ترجمه، تفسیر مختصری را از کتاب مذکور نقل کردند. نتیجة آن تلاش این کتاب «آیات اخلاقی» است.[56]
سخنرانی های قرآنی:
1. مثالهاى زيباى قرآن
موضوع تفسير آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى، در ماه مبارك رمضان سال 1418 و 1419 هـ ق [مصادف با ۱۳۷۶ و 1377 هـ ش] «مثلهاى قرآنى» بود كه در عين سادگى، از جمله مهم ترين و پيچيده ترين مفاهيم قرآنى محسوب مى شود. با توجّه به تازگى موضوع و روانى بيان اين مفسّر عاليقدر و غناى مطالب تفسير، [حجّة الاسلام والمسلمین ابوالقاسم عليان نژادى یکی از شاگردان کوشای ایشان] بر آن شد تا به تنظيم مطالب معظّم له و تدوين آن پرداخته و به نشر آن بپردازند.[57]
آيةاللّه مكارم در توضیح ضروت طرح چنین بحثی می فرمایند: «موضوع تفسير را «امثال قرآن» انتخاب كرديم تا هم زمينه اى جديد در تفسير قرآن طرح شود و هم قابل استفاده براى همگان باشد... در قرآن مجيد مثلهاى زيادى، بيش از پنجاه مَثَل، ديده مى شود. تنها در سوره بقرهف حدّاقل ده مثل ذكر شده است. چه حكمتى در اين مثالها نهفته است كه خداوند تا اين ميزان مثل آورده است؟
پاسخ: مَثَل يعنى تشبيه حقايق عقلى به امور حسّى و قابل لمس. از يك سو، مسائل عقلى بسيارى وجود دارد كه اكثر مردم قابليّت فهم و جذب آن را پيدا نمى كنند. و از سوى ديگر، مردم به محسوسات و عينيّات عادت كردهاند و ضرب المثل «عقل مردم به چشمشان است» بدين معناست كه ديده ها و امور قابل لمس، آسانتر و بهتر درك مىشود. بدين خاطر است كه خداوند متعال برخى از مفاهيم بلند عقلى را در قالب مثلها بيان فرموده است تا عموم مردم آنها را به تناسب ادراك خود دريابند. بنابراين، فلسفه مثلهاى قرآن، تنزّل مسايل بلند و عميق و بيان آنها در افق فكر مردم است».[58]
این کتاب در 2 جلد تدوین و 60 مثال قرآنی در آن مورد برررسی قرار گرفته است.
2. آيات ولايت
سال 1379 هجرى شمسى، سال مبارك امير مؤمنان علىّ بن أبي طالب(عليه السلام) نامگذارى شده بود؛ زيرا هم اوايل سال (ششم فروردين) و هم اواخر سال (بيست و چهارم اسفند) مصادف با عيد سعيد غدير خم بود. بسيار مناسب بود كه علاقه مندان و شيفتگان آن حضرت، برنامه هاى وسيع و گستردهاى براى شناسايى بيشتر فضائل، كمالات، سيره، سخنان، مديريّت، اخلاق، و ساير شئون آن حضرت در اين سال داشته باشند.
طبق سنّت سالهاى قبل، كه حضرت آية اللَّه مكارم شيرازى در ماه مبارك رمضان بعد از نماز ظهر و عصر بحث تفسيرى داشتند، به خاطر تناسب با سال امير المؤمنين(عليه السلام) و تناسب با ماه مبارك رمضان، كه ماه قرآن مى باشد و شهادت آن حضرت نيز در اين ماه واقع شده است، براى رعايت همه اين امور، بحث تفسير «آيات ولايت مولى امير مؤمنان عليه السلام» را شروع كردند.
تمام بحثهاى جذّاب و شيرين و پرمحتوائى كه در آن جلسات ايراد شد [توسط حجّة الاسلام والمسلمین ابوالقاسم عليان نژادى] جمع آورى و پس از تحقيق كافى پيرامون مآخذ و منابع آن، و شرح بيشتر بعضى از مطالبى كه به صورت مختصر بيان شده بود، و ويراستارى و تبديل بيان به قلم، به زيور چاپ آراسته گرديد.
در اين كتاب، آيات ولايت در سه قسمت دسته بندى و تفسير شده است:
فصل اول: آيات خلافت و زعامت مسلمين
فصل دوم: آيات فضائل اهل بيت(عليهم السلام)
فصل سوم: آيات فضائل مخصوص حضرت على(عليه السلام).[59]
3. والاترين بندگان
محتواى اين كتاب، سخنرانيهاى حضرت آیت الله مکارم در جلسات تفسير قرآن در ماه مبارك رمضان بوده كه توسّط ابوالقاسم عليان نژادى از گفتار به نوشتار تبديل شده. اولین چاپ آن مربوط به سال 1383هـ ش است که مصادف با سال 1425هجری قمری است. در این کتاب مباحث تفسیری سوره فرقان و صفات برجسته «عبادالرّحمن» بررسی شده است.[60]
4. سوگندهاى پر بار قرآن
این کتاب نیز محصول بیانات آیت الله مکارم در ماه مبارک رمضان است و در ضمن مباحث تفسیر موضوعی می گنجد. این کتاب نیز توسط آقای ابوالقاسم علیان نژادی گردآوری و تحقیق شده است. در سال 1386هـ ش دو چاپ اوّل و دوّم از این کتاب به خوانندگان ارائه شده است. با توجه به فرصتی که برای تحقیق و تدوین مطالب شفاهی آن نیاز است، به احتمال قوی مباحث آن درسالهای قبل از آن و در رمضان 1427هـ ق، بیان شده که مصادف با مهر ماه 1385هـ ش خواهد بود.
در این کتاب سوگندها و قسمهای پر معنای قرآن مجید بررسی شده و در ضروت طرح این بحث در مقدمه این کتاب آمده است: «در كتاب آسمانى ما مسلمانان، نود و سه قسم ذكر شده، كه اين سوگندها در حدود چهل سوره قرآن پراكنده است... سؤالات مختلفى در مورد قسمهاى قرآن مطرح است... دريايى از معارف و دانستنيها، در قسمهاى قرآن نهفته، كه نياز به بحث و بررسى دارد».[61]
5. از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله)
کتاب از تو سوال می کنند، حاصل سخنرانى هاى حضرت آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى است، كه در ماه مبارك رمضان سال 1428هـ ق (مصادف با سال 1386 هـ ش) در شبستان امام خمينى حرم كريمه اهل بيت حضرت معصومه(عليها السلام) پس از اقامه نماز ظهر و عصر، براى خيل عظيم روزه داران تشنه معارف ناب اسلامى بيان شد، و پس از تنظيم و تصحيح و تنقيح و ذكر مآخذ و مراجع مطالب و حذف مكررات و توضيح نقاط مجمل، به عنوان «سؤالات قرآنى» نامگذارى شد.
مباحث این کتاب تنها به آن دسته از سؤالات قرآنى (12 موضوع) پرداخته كه با جمله «يسئلونك؛ از تو سؤال می کنند»، شروع شده است. نه موضوع اوّل كتاب در همان ماه مبارك بيان شد، و سه موضوع آخر كه فرصت طرح آن در ماه مبارك دست نداد، از تفسير نمونه البتّه با اصلاحاتى برگرفته شده است.[62]
6. قهرمان توحيد؛ شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم(ع)
بخش مهمّى از قرآن، پيرامون تاريخ انبيا و پيامبران و امّتهاى گذشته سخن مى گويد. قرآن در آيه شريفه 111 سوره مباركه يوسف مىفرمايد: «لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لّاُوْلِى الْأَلْبَابِ؛ به راستى در سرگذشت آنها عبرتى براى صاحبان انديشه بود». آرى، هدف از توصيف و تبيين تاريخ انبيا و اوليا و امّت هاى پيشين، بيان درسهاى عبرتى است كه در جاى جاى سرگذشت آنها وجود دارد، و براى امروز و فرداى بشر تا دامنه قيامت مفيد و مؤثّر است.
در اين كتاب تاريخ زندگانى حضرت ابراهيم(عليه السلام) مرور می شود، كه هم قدرت نمايى پروردگار در آن به عيان ديده مىشود، و هم درسهاى توحيد در آن موج مى زند، و هم خواننده را به ياد جهان آخرت مىاندازد، و هم به سوى مبحث مهمّ امامت رهنمون مى گردد، و هم فلسفه اعمال و مناسك حج را براى ما روشن مى سازد. این کتاب شرح و تفسیری است بر آیات مربوط به حضرت ابراهیم(ع).[63]
این کتاب نیز حاصل جلسات سخنرانی آیت الله مکارم شیرازی است که در حرم حضرت معصوم(سلام الله علیها) و در ماه مبارک رمضان ایراد فرموده اند و با تلاش حجّة الاسلام والمسلمین ابوالقاسم عليان نژادى گردآوری، تحقیق و تنظیم شده است.
7. داستان ياران
این کتاب حاصل جلسات تفسیر قرآن کریم در ماه مبارک رمضان سال های 1430 و 1431 هـ ق [مصادف با سالهای 1388 و 1389 هـ ش] است که توسط حضرت آیت الله مکارم شیرازی در شبستان امام خمینی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(علیها السلام) و در جمع روزه داران مشتاق، پس از فرضیه ظهر و عصر ایراد شده است.
در این کتاب از اقوام، ملت ها و گروه هایی که در قرآن با عنوان «اصحاب» آنها در یاد شده، نظیر (اصحاب کهف)، (اصحاب الفیل)، (اصحاب السفینه)، (اصحاب الجنه)، (اصحاب الرس)، و مانند آن، که 12 مورد می شود، بحث و نکات آموزنده داستان آنها بررسی شده است.
این بحث ها نیز توسط حجّة الاسلام والمسلمین ابوالقاسم عليان نژادى يادداشت برداری، تحقیق و تدوین شده است.[64]
8. زندگی پر ماجرای نوح (ع)؛ آموزهها و عبرتها
کتاب حاضر حاصل جلسات تفسیرى مرجع عالى قدر آیت الله مکارم شیرازى در ماه مبارک رمضان سال 1432هجری قمری (مصادف با تابستان 1390 هجری شمسی) در صحن امام خمینى(رحمه الله) حرم مطهر حضرت معصومه(علیها السلام) است که در حضور هزاران نفر از نمازگزاران و روزه داران ایراد شده است. موضوع این جلسات «انبیاى اولواالعزم» بوده و در این کتاب به شرح حال حضرت نوح(ع) پرداخته شده، که توسط حجّة الاسلام والمسلمین ابوالقاسم عليان نژادى گرداوری و تنظیم شده است.[65]
9. تفسیر سوره احزاب
این کتاب نیز حاصل جلسات تفسیر مفسر گران مایه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی است، که در ماه مبارک رمضان سالهای 1433 و 1434 هـ ق [مصادف با تابستان 1391 و 1392 هـ ش]، در صحن امام خمینی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها)، در حضور هزاران نفر از نمازگزاران و روزه داران گرامى برگزار شد. موضوع این جلسات پربرکت، تفسیر «سوره احزاب» بود که از تنوّع خاصّى برخوردار است.
حضرت آیت الله مکارم ضمن تفسیر این سوره به زبان ساده و قابل درک براى همه اقشار مردم، نکات بسیار ظریف، دقیق، آموزنده و تازه اى را که در تفسیر نمونه به آن ها پرداخته نشده بود، مطرح کردند که داراى آثار تربیتى و اجتماعى فراوانى است.
این کتاب نیز توسط حجة السلام ابوالقاسم علیان نژادی با همکاری حجة السلام احمد افخمی جمع آورى، تدوین و تحقیق شده است که سه مقدمه و12محور مهم دارد.[66]
10. از نشانه های او
موضوع این کتاب تفسیر آیاتی از قرآن مجید است که با عبارت «و من آیاته؛ از نشانه های او»، آغاز می شود. در قرآن مجید یازده آیه با این عبارت آغاز شده است که هفت آیه آن در سوره روم (آیات20 تا 25 و آیه 46)، دو آیه در سوره فصلت (آیات 37 و 39) و دو آیه در سوره شوری (آیات 29 و 32) قرار دارد.
حضرت آية اللَّه العظمى مكارم شيرازى این بحث را در ماه مبارك رمضان برای فضلای حوزه و جمعی از مردم طرح کرده اند و مطالب این جلسات توسط بانو «ج. فرازمند» تهیه و تنظیم و به نوشتار تبدیل شده است. چاپ اول آن در سال 1392هـ ش به مخاطبان ارائه شده است. لذا محتمل است که این جلسات برای رمضان ١٤٣٤ هـ ق باشد.[67]
11. مبانی تفسیر قرآن
کتاب «مبانی تفسیر قرآن» مجموعه بحث های جلسات تفسیری حضرت آیت الله مکارم شیرازی است که از تاریخ 25/1/1390 تا 25/1/1391 هجری شمسی، صبح های پنج شنبه در مدرسه امیرالمؤمنین قم ایراد و ادامه آن در مرداد ماه 1393هـ ش، در جلسات شهر مقدّس مشهد تکمیل شده است. مباحث این جلسات را حجت الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیان نژادى گردآورى، تحقیق، تکمیل و تدوین کرده است. این کتاب برای اولین بار در سال 1395هـ ش چاپ و از آن رونمایی شده شده.
حضرت آیت الله در این کتاب بیست اصل برای تفسیر قرآن در نظر گرفته و تک تک آنها را به صورت مبسوط و مشروح توضیح داده است. در ضمن توضیح این اصول تفسیری، از بعضی شبهات وارده بر قرآن مثل بشری بودن قرآن، تحریف قرآن و... پاسخ گفته است. کتاب ضمیمه ای نیز دارد که پاسخ ایشان به ادّعای «محمّدی» بودن قرآن است.
آیت الله مکارم خود درباره این کتاب می نویسد: «به یقین تفسیر قرآن مجید کار ساده اى نیست و ورود در آن نیاز به مقدّماتى براى معرفت ویژگى هاى قرآن دارد... با تجربیّاتى که محصول ده ها سال تجربه و تعمّق در آیات قرآن و کلمات معصومین(علیهم السلام) و استفاده از راه و رسم آن بزرگوران است، به اصولى در این زمینه دست یافتیم که آن ها را تحت عنوان «مبانى تفسیر قرآن» از نظر شما عزیزان مى گذرانیم که در بیست اصل خلاصه شده است».[68]
تفسیر نمونه
تفسير نمونه يكى از رايج ترين و مقبول ترين تفاسير شناخته شده در مجامع مذهبى و علمى مى باشد كه با ابتكار و اشراف استاد محقق و نامى حضرت آيت الله ناصر مكارم شيرازى و با هميارى جمعى از فضلا و دانشمندان حوزه علميه قم، به زبان فارسى تأليف و در 27 جلد ارائه شده است.[69]
اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزدهساله بود و مورد استقبال بىنظيرى از سوى تمام اقشار واقع گرديد. و اكنون در تمام مراكز علمى و بسيارى از خانهها وجود دارد و ترجمه آن در كشورهاى زيادى مورد استفاده است.
همچنين فروع و شاخههاى زيادى از اين تفسير توسط عدّهاى از فضلا جمعآورى شد، از جمله برگزيده تفسير نمونه، داستانهاى تفسير نمونه، لغات تفسير نمونه، عبادت در تفسير نمونه، 180 پرسش و پاسخ در تفسير نمونه، تفسير جوان، حج در تفسير نمونه و... .[70]
«تفسير نمونه» تفسيرى است سليس و روان و در عين حال پرمحتوا و ناظر به مسائل روز و نيازهاى زمان. استقبال فوق العاده اى از این تفسیر از سوى تمام قشرها و حتى برادران اهل تسنن از آن به عمل آمده است.
براى تهيه اين تفسير به اتفاق گروهى از فضلاى گرامى حوزه علميه قم (محمد رضا آشتيانى؛ محمد جعفر امامى؛ داود الهامى؛ اسد اللّه ايمانى؛ عبد الرسول حسنى؛ سيد حسن شجاعى؛ سيد نور اللّه طباطبائى؛ محمود عبد اللهى؛ محسن قرائتى و محمد محمدى اشتهاردى) زحمات زيادى كشيده شد.
متن فارسى اين تفسير دهها بار (42 بار) چاپ و منتشر شده، و ترجمه كامل آن به زبان «اردو» نیز در (27) جلد بارها به چاپ رسيده است. ترجمه كامل آن به زبان «عربى» نيز به نام تفسير «الأمثل» اخيرا در بيروت به چاپ رسيد و در نقاط مختلف كشورهاى اسلامى انتشار يافت؛ ترجمه آن به زبان «انگليسى» هم اكنون در دست تهيه است.[71]
آیت الله مکارم درباره شهرت جهانى تفسير نمونه با اشاره به نفوذ چشمگير و تأثير گستردهاى كه اين تفسير در نشر فرهنگ قرآنى و معارف شيعى پيدا كرده است مى فرمايد: «يكى از برادران نقل كرده است: پروفسورى كه استاد دانشگاه كانادا بود و معارف اسلامى را در آنجا تدريس مى كرد، مىگفت: «منبع اصلى من در تدريس معارف اسلام در آن دانشگاه همين تفسير نمونه است»».[72] نیز می فرمایند: «علاّمه سيد صفدرحسين(رحمه الله) از علماى معروف پاكستان به تنهايی 27 جلد از تفسير نمونه را به زبان اردو ترجمه و منتشر كرد كه پس از انتشار، از آن استقبال شد و عدّه اى از علماى اهل سنّت پاكستان آن را مطالعه كردند. يكى از آن ها به ايشان گفته بود: «بعد از آن كه اين تفسير را مطالعه كردم فهميدم علوم اسلامى نزد شيعه است!»».[73]
اين تفسير به اين منظور تأليف شد كه غذاى معنوى و فكرى مناسب و مفيدى براى نسل كنونى باشد و به همين علت مهم ترين ديدگاهها و نظريات اسلام در زمينه هاى تربيتى و اخلاقى، متناسب با فهم همگان، در آن آورده شده است. استاد مكارم و همكارانش با ارائه اين اثر، به نسلى كه با عطش زياد به دنبال فهم معارف قرآن و سيراب شدن از سرچشمه هاى گواراى آنند، خدمت بزرگ و ارزشمندى نمودند.[74]
تفسير نمونه در تمام محافل مذهبی(مساجد و مجالس قرآنی) كتابخانهها، حوزه های علمیه، دانشگاهها، مدارس و خانهها راه پيدا كرده و مورد استقبال فراوانی واقع شده است و تجديد چاپ هاى متعدد آن در طول سالیان اخير، دليل اين مدعاست.
اين تفسير همانند تفسير شريف «الميزان» گام مهمّى را به جلو برداشته و در عين حال كه گلچينى از ميراث عظيم تفاسير پيشينيان است، نكات اجتماعى و سياسى و اخلاقى تازه و بديع بسيار زيادى را عرضه كرده و انصافاً خلأ [بزرگی] را در عصر حاضر پر نموده است و بلكه بُعد هدايتى و جاودانگى قرآن و اينكه «قرآن كتاب هدايت و شفا براى همه اعصار و امصار و نسلها مى باشد» را به اثبات رسانده است.[75]
آشنایی با تفسیر نمونه در بیان آیت الله مکارم شیرازی
از آنجا که بهترین شناخت از هر پدیده ای را، پدآورنده آن دارد، ما انگیزه نگارش، روش کار، ویژگی ها و منابع این تفسیر را با استفاده از مقدمه و خاطرات حضرت آیت الله مکارم شیرازی از نظر خواندگان می گذرانیم.
انگيزه های نگارش تفسير نمونه:
1. شگفتی هاى قرآن هرگز تمام نمی ىشود
با اينكه تا كنون صدها كتاب در تفسير قرآن نوشته شده، به زبانهاى مختلف به روشهاى گوناگون، بعضى ادبى، بعضى فلسفى، بعضى اخلاقى، پارهاى بر اساس حديث، بعضى بر اساس تاريخ، پارهاى بر اساس علوم جديد، و هر يك قرآن را از زاويه علومى كه در آن تخصص داشته اند ديده اند!...
خلاصه، پويندگان راه تفسير هر كدام با آئينه مخصوصى كه بدست داشته اند جلوهاى از آن همه زيبائيها و اسرار قرآن را منعكس ساخته اند.
ولى روشن است كه اينها همه در عين حال كه تفسير قرآنند، تفسير قرآن نيستند، كه هر يك پرده از چهرهاى از قرآن برمی دارد نه از همه چهره ها، و اگر همه را نيز يك جا جمع كنيم باز پرده بردارى از چهره هايى از قرآن است نه از همه چهره هايش...
به همين دليل بر همه دانشمندان فرض است كه در هيچ عصر و زمانى از پاى ننشيند و براى كشف حقايق بيشترى از قرآن مجيد به تلاش و كوشش پىگير و مخلصانه اى ادامه دهند. از سخنان قدما و پيشينيان، كه درود خدا بر روان پاكشان باد بهره گيرند، اما به آنها قناعت نكنند كه پيغمبر اكرم فرمود: «لا تحصى عجائبه و لا تبلى غرائبه؛ شگفتی هاى قرآن هرگز تمام نمى شود و نوآوري هاى آن به كهنگى نمى گرايد».
2. توجّه به نيازها و ضرورت هاى ويژه هر عصر
هر عصرى ويژگيها، ضرورت ها، و تقاضاهايى دارد، كه از دگرگون شدن وضع زمان و پيدا شدن مسائل جديد و مفاهيم تازه در عرصه زندگى سرچشمه مى گيرد.
همچنين هر عصرى مشكلات و پيچيدگی ها و گرفتاری هاى مخصوص بخود دارد كه آن نيز از دگرگونى اجتماعات و فرهنگها كه لازمه تحول زندگى و گذشت زمان است مى باشد.
افراد پيروز و موفق آنها هستند، كه هم آن نيازها و تقاضاها را درك مىكنند، و هم اين مشكلات و گرفتاريها را كه مجموع آنها را «مسائل عصرى» می توان ناميد...
رسالت دانشمندان هر عصر اين است كه با هوشيارى كامل اين مسائل، اين تقاضاها، اين نيازها، و اين خلأ روحى و فكرى و اجتماعى را فورا دريابند و آنها را به شكل صحيحى پر كنند تا با امور ديگرى پر نشود زيرا كه خلأ در محيط زندگى ما ممكن نيست.
3. پاسخ به سؤال كدام تفسير را مطالعه كنيم؟
اين سؤالى است كه بارها از طرف طبقات مختلف، مخصوصا جوانان پژوهشگر از ما شده است، آنها كه با عطش توأم با اخلاص، جوياى چشمه هاى زلال قرآن و سيراب شدن از اين وحى دست نخورده آسمانى هستند.
بديهى است در سؤال همه آنها اين جمله مستتر بوده و هست: «تفسيرى كه بتواند عظمت قرآن را به تحقيق، نه به تقليد، بما نشان دهد و به نيازها و دردها و مشكلات ما در اين عصر پاسخ گويد و در عين حال براى همه طبقات مفيد باشد، اصطلاحات پيچيده علمى، ناهمواريهايى در جاده هاى صاف و روشن آن ايجاد نكند»،[کدام است؟].
حقيقت اين است گرچه در زبان فارسى امروز تفسيرهاى ارزنده متعددى داريم اعم از آنچه ميراث بزرگان قدماى ماست، و يا دانشمندان عصر حاضر نوشته اند، اما بعضى چندين قرن پيش نگارش يافته و نثر مخصوصش آن را مخصوص طبقه دانشمندان و ادبا ساخته، و بعضى در سطحى قرار دارد كه تنها سهم خواص است، و عموم طبقات نمى توانند از آن استفاده كنند و...
و باين ترتيب براى اين سؤال مكرر، پاسخ قانع كننده اى كه و جدان خود را راحت و روح تشنه پژوهندگان را سيراب كند نمى يافتيم.
گفتيم اين سؤال را بايد با عمل پاسخ گفت، كه با سخن ممكن نيست. [76]
آیت الله مکارم شیرازی در ضمن بیان خاطرات خویش نیز می گویند: «بسيارى از جوانان دانشگاهى و فرهنگى كه پيش ما مىآمدند از ما درخواست مىكردند كه تفسيرى به زبان فارسى كه مسائل روز در آن منعكس گردد و خالى از پيچيدگى باشد، به آنها معرّفى كنم. من فكر مىكردم و بعضى از تفسيرهاى فارسى را معرّفى مىكردم ولى معتقد بودم مشكل آنها حل نمى شود.
طبيعى است كه وقتى انسان تقاضايى ببيند و ملاحظه كند كه مشكل، به وسيله آنچه موجود است حل نمىشود مسئوليّت سنگينى بر دوش او مىافتد كه بايد كمر همّت ببندد و اقدامى بكند. اينجا بود كه به فكر نوشتن تفسيرى به زبان فارسى افتادم تفسيرى كه تمام دقايق تفسيرى در آن باشد، در عين حال روان و ساده هم باشد و مسائل و مشكلات روز نيز، در آن مطرح باشد. آرزوى من اين بود كه اثرى به وجود آيد كه هم براى علما و فضلا مفيد باشد و هم براى توده مردم و به خصوص براى جوانان تحصيل كرده و قشر دانشگاهى».[77]
روش کار:
آیت الله مکارم در توضیح روش کار خود چنین می نویسند که:
1. نخست آيات قرآن در بخشهاى مختلف ميان اين برادران محترم تقسيم مى شد و با راهنماييهاى لازم قبلى، تفاسير مختلفى كه منابع اصلى تفسير بود و به قلم محققان بزرگ اين فن اعم از شيعه و سنى نگاشته شده بود، مورد بررسى قرار مى گرفت.
2. سپس يافته ها را كه بر نيازها و تقاضاهاى روز تطبيق داشت جمع آورى نموده، در جلسات عمومى اين هيئت كه همه روز تشكيل می شد مطرح مىكردند و در همان جلسه دريافت هاى تازه را از قرآن كه مى بايست بر آنها افزوده شود مى افزوديم.
3. پس از بحث و گفتگو و مشاوره پيرامون مباحث مختلف و مراجعه به منابع گوناگون، اينجانب مطالب را املا كرده و دوستان تندنويس يادداشت مى كردند.
4. سپس به كنترل مجدد مى پرداختيم و آنچه را كه نوشته شده با صبر و حوصله بررسى و اصلاح و آماده چاپ مى كرديم.
5. بعد از چاپ و قبل از نشر نيز مجددا كنترل و بررسى و اصلاح مى شد. [78]
تفسیر در تبعید
آیت الله مکارم در ضمن خاطرات خویش می فرماید: «يادم نمى رود موقعى كه تفسير نمونه را مى نوشتيم شب و روز، وقت اضافى را كه داشتم صرف آن مىكردم در تبعيدگاه نيز مشغول تفسير نمونه بودم، چون مجال بسيار وسيعى براى اين كار بود؛ ده نفر از دوستان كه با من همكارى مىكردند دو نفر دونفر به نوبت به تبعيدگاه مىآمدند، البتّه آمدن آنجا مشكلات سياسى و غيرسياسى هم داشت ولى به هر حال مىآمدند و كار را ادامه مىداديم».[79] «جالب این است که دوستان تفسیر نمونه به طور متناوب هر ده روز به مهاباد مىآمدند و برنامه تفسیر با سرعت پیشرفت کرد!».[80]
ويژگيها و مزاياى اين تفسير
1. از آنجا كه قرآن كتاب زندگى و حيات است، در تفسير آيات بجاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، توجه خاصى به مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى و بويژه مسائل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسائلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است.
2. به تناسب عناوينى كه در آيات مطرح می شود در ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا، بردگى، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحريم قمار، شراب، گوشت خوك، و اركان و اهداف جهاد اسلامى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3. كوشش شده، ترجمه ذيل آيات، روان، سليس، و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.
4. بجاى پرداختن به بحث هاى كم حاصل، توجه مخصوصى به ريشه لغات و شأن نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است.
5. اشكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع اسلام مطرح می گردد به تناسب هر آيه طرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است مانند شبهه آكل و مأكول، معراج، تعدد زوجات، علت تفاوت ارث زن و مرد تفاوت ديه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احكام، جنگها و غزوات اسلامى آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مسأله ديگر بطورى كه هنگام مطالعه آيات، علامت استفهامى در ذهن خواننده عزيز باقى نماند.
6. از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف خاصى است در متن كتاب دورى و به هنگام ضرورت در پاورقى آمده تا براى دانشمندان و صاحب نظرات نيز مفيد باشد. [81]
منابع تفسیر نمونه
قسمتى از تفاسيرى كه در نوشتن اين تفسير از آن «استفاده» يا «انتقاد» شده است:
1. تفسير مجمع البيان از مفسر معروف مرحوم طبرسى
2. تفسير تبيان دانشمند فقيد بزرگ شيخ طوسى
3. تفسير الميزان علامه طباطبائى
4. تفسير صافى ملا محسن فيض كاشانى
5. تفسير نور الثقلين مرحوم عبد على بن جمعة الحويزى
6. تفسير برهان مرحوم سيد هاشم بحرانى
7. تفسير روح المعانى علامه شهاب الدين محمود آلوسى
8. تفسير المنار محمد رشيد رضا؛ تقريرات درس تفسير شيخ محمد عبده
9. تفسير فى ظلال القرآن سيد قطب
10. تفسير قرطبى (محمد بن احمد الانصارى القرطبى)
11. اسباب النزول واحدى (ابو الحسن على بن متويه نيشابورى)
12. تفسير مراغى (احمد مصطفى مراغى)
13. تفسير مفاتيح الغيب فخر رازى
14. تفسير روح الجنان ابوالفتوح رازى.[82]
نظر و دیگاه محققان درباره تفسیر نمونه:
آیت الله معرفت
آیت الله معرفت تفسیر نمونه را اولین در نوع خود و مؤلف آن را عالمی صاحب رأی و اجتهاد شمرده و می فرماید: «اين تفسير، اولين تفسير نمونه اى است كه پا به عرصه وجود نهاده است... كارى گروهى است كه براى تدوين آن كوشش هاى بسيار به عمل آمد. گروه تحقيق زير نظر استاد علامه ناصر مكارم شيرازى، يكى از بزرگترين علماى معاصر و از مجاهدان راه دعوت اسلامى كه تأليفات ارزشمندى نيز دارد و صاحب رأى و نظر و اجتهاد است».
آیت الله معرفت تفسیر نمونه را در ذیل تفاسیر ادبی-اجتماعی بررسی و تحلیل جامعی از این نوع تفاسیر ارائه داده است؛ ایشان درباره این سبک تفسیری چنین می نویسند: «امتياز اين شيوه تفسيرى در دوران معاصر، در آن است كه رنگى نو به خود گرفته، با چهره فرهنگ و ادب معاصر و با پرداختن به مسائل جامعه درخشيده است و هرگز تقليد گونه به مسائل ظاهرى و خستهكننده كه موجب دورى مردم از قرآن مى شود نپرداخته است. اين نوع تفسير، پديدهاى نوظهور است كه نخست به اظهار دقايق تعابير قرآنى و سپس بيان آنها با اسلوبى زيبا و ادبى و تطبيق آنها با هستى و حيات و سنن اجتماعى موجود در جامعه پرداخته است.
اين نهضت ادبى-اجتماعى با تلاش و كوشش فراوانى در راه تفسير قرآن و تقريب آن به فهم همگان و انطباق آن با واقعيات موجود آغاز شد.
ويژگى اين شيوه تفسيرى، اين است كه در آن به دور از هر گونه تعصّبات افراطى به قرآن نگريسته مى شود و سعى بر آن است كه مفاهيم قرآن آن گونه كه هست بر مردم عرضه شود؛ نه آنكه قرآن را به دنبال هوسها و خواسته هاى گروهى خاص بكشاند؛ لذا تفسير عصرى با اين روش، از هر گونه تكلّف و ضعف عارى و به رسا بودن و رساندن پيامهاى قرآنى- بدون آلايش - آراسته است. از آن گذشته، از دخالت دادن اسرائيليات و روايات جعلى و ساختگى- كه دير زمانى چهره تفسير را آلوده كرده بود - در فهم و تبيين قرآن به طور كلى پرهيز كرده است.
از جمله آثار فريفته نشدن اين مكتب تفسيرى به روايات اسرائيلى و احاديث جعلى اين است كه به محدوده ابهامات قرآن وارد نمى شود؛ ابهاماتى از قبيل حروف مقطعه و بعضى از الفاظ مبهم قرآنى. اين تفاسير همچنين به امور غيبى كه جز از طريق احاديث صحيح قابل شناخت نيستند وارد نمى شوند؛ بلكه ايمان به آنها را - از آن جهت كه در قرآن به آنها تصريح شده - به طور اجمال و سربسته واجب مى دانند و از وارد شدن به جزئيات مسائلى مانند زندگى برزخى، بهشت، جهنم، حور و قصور و غلمان و نظاير آن خوددارى مى كنند؛ اين طرز تفكر صحيحى است؛ زيرا در برابر اين گونه مبهمات قرآنى كه خداوند، خود، آنها را با ابهام رها كرده است، ديوار بلندى مى كشد و مانع نفوذ خرافات و مطالب غير واقعى و جعلى به محدوده آنها مى گردد؛ زيرا هدف بيان قرآنى به باز شدن اين مبهمات بستگى ندارد؛ اگر بستگى داشت خود بيان مى كرد.
اين مكتب تفسيرى، تفسير را از اصطلاحات علوم و فنون و فلسفه و كلام - كه بدون اينكه به آنها نيازى باشد، بتدريج وارد محدوده تفسير شده بودند - دور ساخت؛ چنانكه اين مفسران تنها به قدر نياز و هنگام ضرورت از اين اصطلاحات استفاده كرده اند (و اين جنبه سلبى قضيّه است).
اما از جنبه ايجابى، اين مكتب، سبكى ادبى - اجتماعى در تفسير به وجود آورد و گوشه هايى از بلاغت قرآن و اعجاز بيانى آن را ظاهر ساخت و معانى و جوانب مختلف مفاهيم آنها را مشخص كرد و سنت هاى حاكم بر جهان هستى و جامعه را كه در قرآن بدان اشاره شده آشكار كرد و به ويژه به مشكلات جامعه اسلامى و جامعه بشرى و طرح ارشادات و راهنمايى هاى قرآن - كه در بردارنده سعادت دنيا و آخرت بشر است - پرداخت.
علاوه بر آن، بين قرآن و نظريات صحيح و ثابت علمى مطابقت و هماهنگى بر قرار نمود و براى مردم روشن ساخت كه قرآن كتاب جاويد الهى است و مى تواند همگام با تحولات زمان پيش برود تا اينكه خداوند زمين را به بندگان صالح خود واگذارد.
همچنين به شبهاتى كه بر قرآن وارد شده بود پاسخ گفت و شكوك و توهماتى را كه در مورد قرآن ايجاد شده بود با استدلالاتى قوى پاسخ گفت. همه اينها با اسلوبى زيبا و جذاب انجام مىشود؛ چنانكه خواننده به آن علاقه پيدا مىكند و بر دلش مى نشيند و به خواندن قرآن و انديشيدن در معانى و اسرار آن برانگيخته مى شود.
اين مكتب در برابر تفسير درى گشود كه از زمانهايى دور بسته بود؛ بدين معنا كه به عقل انسان آزادى و اختيارى گسترده بخشيد تا در پهنه اى وسيع كه خداوند به او داده است به تدبّر و انديشه بپردازد؛ همانطوركه قرآن مى فرمايد: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ». عقل رشيد را درباره گزاره هاى دينى به قضاوت مى گذارد و آنچه را با ظواهر شرع منافات دارد تأويل مى كند و با اين آزادانديشى و رويكرد به خرد - در سطحى چنين وسيع - با پيروان مكتب عدل همگام است؛ همان چيزى كه علماى هوشمند گذشته بر آن بودند.
اين روش سبب شد تا افكار و تعاليم خشك اشاعره از صحنه خارج شود. بدين ترتيب مجالى براى سخنان و عقايد اهل حشو باقى نگذاشت تا در حوزه تفسير و حريم اعتقادات مسلمانان - چه در اصول و چه در فروع - وارد شوند حتى گاه برخى از احاديث مجموعه هاى بزرگ حديثى مثل «بخارى» و «مسلم» و غيره را مورد طعن و تضعيف قرار داد؛ چون اخبار واحدى هستند كه نمىتوانند مسائل عقيدتى را به اثبات برسانند؛ چنانكه نزد علماى اصول هم اعتبارى ندارند.
نخستين پيشواى اين مكتب، استاد امام محمد عبده است كه اساس اين بنيان عظيم را پى افكند و باب اجتهاد در تفسير را پس از چندين قرن گشود. وى روش تقليد از گذشتگان را به كنارى نهاد و به عقل، آزادى نقد و تحقيق بخشيد.
بعد از او هم شاگردان بزرگش، مانند رشيد رضا، شيخ محمد قاسمى، شيخ احمد مصطفى مراغى و پس از آنان علماى ديگرى مانند سيد قطب، شيخ محمد جواد مغنيه، شيخ محمد صادقى، سيد محمد حسين فضل اللّه، سيد محمد شيرازى، شيخ سعيد حوى، محمد طاهر ابن عاشور، سيد محمد تقى مدرسى، استاد ناصر مكارم شيرازى و ديگران بر همين منوال و سبك حركت كردند؛ اما كسى كه بر همه آنان برترى دارد و در اين راه گوى سبقت را از همگان ربوده است علامه و فيلسوف بزرگوار سيد محمد حسين طباطبايى است».[83]
استاد سيد محمدعلی ايازی
«اين تفسير كامل، شاملِ تمام قرآن و در 27 جلد، با ويژگی عصری و اجتماعي بودن، در ميان قرآن پژوهان مطرح است؛ زيرا مناسب با نيازها و پرسش هاي عصر، پيام قرآن را تبيين كرده و با زبان روز سخن گفته و از مباحث فنی و كلاسيك ادبی پرهيز كرده است.
جلوه ديگر اين تفسير، در گرايش به جنبه هاي هدايتی و تربيتی است كه مؤمنان آن را تعقيب می كنند. در روش ارائه مطالب و تحليل و ذكر وجوه و احتمالات، از تفسيرهايی همچون الميزان علامه طباطبائی و تفسير مراغی اثر پذيرفته است. شيوه ارائه مطالب چنين است كه در آغاز، پس از بيان نكات كلی و عام در هر سوره، به فضاي حاكم بر سوره، سبك و سياق و موضوع هاي مهم مطرح شده در سوره اشاره می شود، آن گاه به مضمون آيه پرداخته و با روش بيانی و تحليلی در تفسير، مسائل زندگی و هدايت انسان تشريح می گردد».[84]
دكتر عقيقی بخشايشی
«رمز موفقيت اين تفسير پس از پشت سر نهادن تجربه های ارزنده اي كه تفسير گران سنگ «الميزان» به يادگار نهاده بود، مرهون سه عامل اساسی زير می باشد كه در ديگر تفاسير به اين صورت وجود ندارد:
1. اين تفسير به زبان ساده و روان و بيان جذاب و شيرين و رسا تنظيم و با خواننده خويش، صميمی و يك زبان و يكدل می باشد.
2. اين تفسير به موضوع ها و مسائل مورد نياز جامعه امروز، اعم از مسائل اجتماعی، اعتقادی، فلسفی، تربيتی و اخلاقی روز، پرداخته است.
3. تفسير نمونه در يك موقعيت خاص وجود، خلأ و نياز شديد جامعه در دوران پيروزي انقلاب اسلامی انتشار يافت و گروهی بودن كار آن (هر چند كه در نهايت به يك فرد و يك محور باز مي گشت) اطمينان و اعتماد بيشتری را جلب نموده و توانست به خواسته هاي مردم قرآن دوست در حد امكان پاسخ دهد».
دكتر عقيقی معتقد است: «در اين تفسير مقتضيات زمان و نيازهای جامعه اسلامی و مشكل گشايی آنها از طريق وحی، مد نظر بوده است».[85]
دكتر سيد رضا مؤدب
«اين تفسير برای پاسخگويی به مسائل و پرسش های معاصر تدوين و مباحث تربيتی، اخلاقی و اجتماعی در آن، متناسب با ذوق و سليقه نسل جوان و دانشجويان تهيه شده است. در تفسير هر بخش از آيات، نكته های عام و كلی با روش تحليلی و اجتماعی بيان و به كمك روايات معصومان(ع) و اسباب نزول بررسی شده است. در ذيل آيات علمی ـ تجربی، مباحثی در تبيين آنها آمده است تا خواننده بيشتر به اهميت كتاب آسماني قرآن پی ببرد... اين تفسير به مباحث روايی نيز پرداخته و با توجه به تناسب آيات و موضوع هاي قرآنی، به پرسش های موجود پاسخ داده است. اين تفسير با پرهيز از نقل اسرائيليات به نقد آنها پرداخته است».[86]
«تفسير نمونه بيشتر گرايشی اجتماعی دارد. در تفسير اجتماعی، از منظر پديده ها و حوادث اجتماعی، به آيات نگريسته می شود و آياتی كه به مسائل اجتماعی پرداخته اند، تحليل می شوند. آنان معتقدند، هيچ كتاب آسمانی به اندازه قرآن به بيان مسائل اجتماعی نپرداخته و مسائل مربوط به زندگی اجتماعی انسان را از منظر الهی بيان نكرده است. همچنين هيچ كتاب آسماني مانند قرآن، رابطه انسان ها را با يكديگر در زندگي فردی و اجتماعي و رابطه انسان با خدا را تحليل نكرده است. بيشتر تفسيرهای اجتماعی، به مسائل تربيتی نيز پرداخته اند، هر چند برخی در تفسيرشان از گرايش ديگری بهره برده اند».[87]
تفسير علمی و معيارهای آن در تفسير نمونه
چنانکه در تحلیل های مرحوم آیت الله معرفت نیز اشاره شد، تفسیر نمونه از جمله تفاسیری است که سعی دارد نشان دهد بین وحی و یافته های دانش تجربی تضادی وجود ندارد. این تفسیر نیز در ضمن تفسیر آیات علمی قرآن بحثهای دقیقی از دانش تجربی طرح و توضیح روشنی از تفسیر صحیح آیات علمی قرآن ارائه می دهد. بر این اساس و در جهت رعایت سیر منطقی مباحث و نیز طرح تحلیلی دیگر درباره تفسیر نمونه، لازم می دانیم که «تفسير علمی و معيارهای آن در تفسير نمونه»[88] را بررسی اجمالی کنیم.
از آنجايی كه در قرآن كريم آيات فراوانی درباره هسـتی، طبيعـت و خلقت انسان و موجودات دیگر وجود دارد، قرآن از همان آغـاز نزول، محل گفتگوی دانشمندان و مفسران بوده است و هر يك تلاش نموده مقصود خداوند را در اين آيات مشخص نمايند. بيشترين تلاش ها از قرن چهاردهم به بعد در ميـان دانشمندان و مفسران مسلمان قرآن ديده می شود.
از جمله اين مفسران آيت ﷲ مكارم است كـه در تفسير نمونه تلاش می كند تا به تبيين آيات علمی قرآن با روش صحيح بپـردازد تـا از اين رهگذر اعجاز علمی قرآن را نيز ثابت نمايد.
البته ایشان معتقد نیستند که قرآن برای تعلیم علوم طبیعی نازل شده است؛ او در كتاب «قرآن و آخرين پيامبر» درباره اعجاز علمی قرآن سخن رانده و در اين باره چنين می گويد: «شكى نيست كه قرآن را نمى توان به عنوان يك كتاب علوم طبيعى معرفى كرد... چه اينكه قرآن براى اين هدف نازل نشده، قرآن يك دائرة المعارف نيست، بلكه يك كتاب تربيت و هدايت است، هدايت نوع بشر به سوى يك زندگى به تمام معنى انسانى و سعادتمندانه، با همه ويژگی هايش».[89]
او به شبهه ضرورت وجود همه علوم در قرآن با استناد به برخی آيات مانند «نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ»(النحل:89)، چنين پاسخ می دهد: «منظور از اين گونه آيات، يك امر نسبى است؛ يعنى تمام امورى كه در اين هدف دخالت دارد، و آنچه به تأمين يك زندگى سعادت بخش انسانى و تربيت نوع انسان كمك می كند در اين كتاب آسمانى هست، و يا اينكه كليات و اصول علوم و دانش ها و آنچه انگيزه انسان بر كشف و جستجوى اسرار طبيعت و قوانين آفرينش مى باشد در آن وجود دارد، نه جزئيات آنها».[90]
معیار های تفسیر آیات علمی:
از ديدگاه آيت اﷲ مكارم تفسير آيات علمی بايد متكی بر معيارهايی باشد که برخـی از اين معيارهای ذیل هستند.
الف. تفسير قرآن بر اساس علوم قطعی و بی توجهی به فرضيه ها
صاحب تفسير نمونه بر اين باور است كه مسائل و علومی می تواند مبنای تفسير قرار گيرد كه صد در صد ثابت، قطعى و يا حسى باشد، زيرا فرضيه ها با گذشت زمان، دسـتخوش تغيير و دگرگونى مى شود و نمى توان قرآنِ ثابـت و تغييرناپـذير را بـر فرضـيات دگرگون شونده تطبيق داد.
ب. تفسير قرآن بر اساس قواعد و ضوابط تفسير[91]
يكي ديگر از مهم ترين معيارهای تفسير علمـی از نظـر صـاحب تفسـير نمونـه رعايـت قواعد و ضوابط تفسير است. در غير اين صورت منجر به «تفسير به رأی» می شود، كه از نظر آيت اﷲ مكارم اين نوع تفسير خطرناك ترين روش در تفسير قـرآن اسـت زيـرا بـه جاى شاگردی در مكتب قرآن، معلمى در برابر اين كتاب بـزرگ آسـمانى مـی شـود، و بجاى اسـتفاده از قـرآن كوشـيده مـي شـود افكـار خـود را بـر قـرآن تحميـل كـرد، و پيشداوری هايى كه مولود تخصص علمى، مذهب خاص، و سليقه شخصى اسـت، بنـام قرآن و به شكل قرآن عرضه می شود، در چنين حالتی قرآن براى ما امام، پيشـوا و رهبـر نيست، بلكه وسيله اى براى به كرسى نشـاندن حـرف هـا و موجـه جلـوه دادن افكـار و سليقه هاى شخصى ما است.[92]
ج. حقيقی دانستن زبان قرآن در آيات علمی
در باور صاحب تفسير نمونه، مسأله رمزى بودن آيات و شكل سمبليك به آنها دادن خلاف عقل و علم است، و اين چيزی نيست مگر «تفسير به رأى» كه از نظر تمام دانشمندان و عقلا ناپسند است.
ايشان ضـمن تفسـير آيـه 243 بقره می نويسد: «اگر پاى اين گونه توجيهات و تفسيرها بـه قـرآن كشـيده شود، مى توان علاوه بر انكار معجزات پيامبران، غالب مباحث تاريخى قرآن را انكار كرد و آنها را از قبيل «تمثيل» يا به تعبير امروز به شكل «سمبليك» دانست و مثلا سرگذشت «هابيل» و «قابيل» را مثالى براى مبـارزه عـدالت و حـق جـويى بـا قسـاوت و سـنگدلى دانست و در اين صورت همه مباحث تاريخى قرآن ارزش خود را از دست خواهـد داد».[93]
د. توجه به بعد هدايتی و انسان سازی قرآن
از نظر آيت اﷲ مكارم، قرآن نه كتاب علمی، بلكه كتاب هدايت و انسان سازی است و آنچه برای هدايت بشر لازم بوده در آن آمده است، ولی به مناسبت به مسائل علمی نيـز اشاره نموده است. وی معتقد است قرآن در صدد آفرينش انديشـه، نظـام و جامعـه ويـژه اي است. در صدد آفرينش امّتی ويژه در زمين است كه نقـش رهبـری بشـريت را برعهـده گيرد، امتی نمونه و بی نظير كه زنـدگی نمونـه و بـی نظيـری را شـكل دهـد. لـذا قـرآن برخلاف نظر برخی از پيروان متعصب آن، و نيز برخلاف نظر طعنه زننـدگان بـر آن ،كـه درصدد يافتن مخالفتی در آن با علوم تجربی و طبيعی می باشند، كتـاب نجـوم، شـيمی، پزشكی و ديگر علوم تجربي نيست، بلكه در جايگـاهی برتـر از ايـن معلومـات جزئـی می نشيند. وظيفه ی قرآن اين است كه تصوری كلیّ از هستی و از چگونگی ارتباط آن با آفريننده اش، و نيز از وضعيت انسان در اين هستي و چگونگی ارتباط او بـا پروردگـار، ارائه دهد؛ تا در پرتو اين تصور، نظامی برپا گردد كه به انسان اجـازه مـی دهـد همـه ی توانايی های خود از جمله توانايی عقلی اش را به كار گيرد تا به بحث و بررسی علمی و به تجربه و تطبيق بپردازد و به نتايج مورد نظر خويش دست يابد.[94]
هـ. تفسير آيات علمی بر اساس عقل قطعی.
براي نمونه آيت اﷲ مكارم ذيل آيه ناظر به زوجيت همه موجودات: «سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ»(يـس:36)، با طرح چندين ديدگاه درباره تفسير آيه و مقصود خداوند از زوجيت، معتقد اسـت كـه از نظـر عقلی مادامی كه قرينه ای بر خلاف معنای حقيقی نباشد بايـد آن را بـر معنـای حقيقـی حمل نمود؛ بنابراين، تفسير زوجيت در آيه به «الكترون و پرتون» در هسته اتم؛ «مـاده و صورت» و يا «جوهر و عرض» هيچ وجه عقلی ندارد و بهتر است كـه آن را بـر همـان جنس مذكر و مؤنث كه معنای حقيقی است حمل كنـيم.[95]
رعايت معيارهای فوق در تفسير آيات علمی منجر شـده كـه آيـت اﷲ مكـارم تفسيری قاعده مند از اين دسته آيات ارائه دهد. از همـين رو، موجـب شـده تـا مطالـب سست و بى پايه به ارجاعات علمى او راه نيابد.
آيت ﷲ مكارم در تفسير آيات علمی علاوه بر بهره گيری از علـوم تجربـی و دلايـل علمی و گاه فلسفی از روش های متعدد ديگری بهره برده انـد؛ برخـی از مهمتـرين ايـن روش ها عبارتند از:
الف. بهره گيری از حديث در تبيين اشارات علمی قرآن
ب. بهره گيری از قواعد نحوی در تبيين اشارات علمی قرآن
ج. بهره گيری از مثل در تبيين اشارات علمی قرآن.[96]
ویژگی های فکری تفسیر نمونه
با توجه به فضاى تأليف اين تفسير كه از لحاظ فكرى، افكار «ماترياليستى» بين جوانان، تبليغ مى شد، سعى شده است نوع مطالب و سؤالات و اشكالات و پاسخها متناسب با سطح فكرى اين قشر، ارائه گردد، بدين جهت بخشى از مباحث اعتقادى در مقابله با انديشه هاى «مادى»، منكران خداوند مطرح شده است.
انتخاب روش تقريب از طرف مفسر و همكاران در نزاع هاى فكرى و فقهى شيعه و اهل سنت، سبب نشده است كه ايشان از نقد خود بر افكار آنان، دست برداشته به سبب تقريب آن را مطرح نكنند، بلكه در عرصه اختلاف فكرى، ضعف تفكر آنها، به خصوص، تفكر وهابى را آشكار نموده است. از جمله در بحث «شفاعت» ذيل آيه 48 سوره بقره ج 1 ص 223 تا ص 246، مطالبى فراوان در پاسخ شبهه وهابيان بر اين مفهوم، ارائه داده اند. و نيز در «مباحث ولائى»، عقايد شيعى خود را مستدل و بدور از تعصب ناروا، بيان مى دارد، از جمله در بحث ولايت ذيل آيه 55 سوره مائده ج 4 ص 421.
شيوه بحث مفسر در آيات فقهى، تفاوت اساسى با بقيه موارد تفسير آيات، نداشته و مطالب مفصل را به كتب فقهى ارجاع داده است، امّا در فلسفه احكام مانند، فلسفه وصيت(ج 1 ص 618) فلسفه قصاص(ج 1 ص 607)، فلسفه تحريم گوشتهاى حرام(ج 1 ص 584)، فلسفه روزه و... سعى نموده كه حق مطلب را ادا نمايد.
در آياتى كه قصص قرآن به خصوص انبياء را مطرح مى نمايد، سعى دارد ضمن پرهيز از اسرائيليات، با روايات، برخى جزئيات را روشن كرده، با مقايسه قصص قرآن با تورات، وهن و ضعف قصه هاى منتسب به تورات را مشخص كند، مانند ج 1 ص 189 مقايسه معارف قرآن با تورات.[97]
ساختار تفسير سوره ها در تفسیر نمونه
اين تفسير در 27 جلد تمامى سوره ها و آيات قرآن را در بر دارد كه به ترتيب تدوین قرآن از ابتدا تا به انتهاى آن را، بررسى كرده است. هر مجلد دارای فهرست مفصلی از آیات و عناوینی است که در آن مطرح شده است و در بررسی آیات هر سوره مراحل ذیل در پیش گرفته شده است:
1. اطلاعات سوره: مؤلف این تفسیر ابتداى هر سوره نام سوه، مکان نزول (مکی یا مدنی بودن سوره) و تعداد آيات آن را بیان می کند.
2. ويژگيهاى سوره: پس از بیان اطلاعات کلی فوق به ویژگیهایی مثل فضيلت سوره، ثواب قرائت و جايگاه آن پرداخته می شود كه معمولا محور اين بخش روايات مى باشد.
3. محتواى سوره: سومین مدخل بحث در این تفسیر، بیان خطوط کلی سوره در قالب نکته می باشد.
4. وجه تسميه سوره: در مواردى نيز وجه تسميه سوره را به شكل سؤال مطرح نموده به آن مى پردازد.
بیان اطلاعات چهار گانه فوق کمک بسیار موثری در دست یابی به تفسیر صحیح آیات می کند، چرا که هر سوره با مجموعه آیات خود خصوصیات و مضامینی دارد که آن را از دیگر سوره ها جدا می کند و بی توجّهی به این اطلاعات فهم نظامند آیات را مشکل می کند.
تفسیرهایی همچون المیزان و تفسیر نمونه، در ابتدای کار به سیمای کلی سوره و مشخصات نزول، کلیات محتوا، موضوعات و غرض سوره توجه کرده و تفسیر آیات را هماهنگ با آن نگاه کلی پیش برده اند.
5. ترجمه و بررسی آیات به صورت دسته ای: در اين بخش، ابتدا دسته اى از آيات مرتبط بهم را مشخص نموده، ترجمه آنها را بيان و شأن نزول آيات نیز در اين مقطع ذكر مى شود، که در تفسیر نمونه سعی شده تا روایات شأن نزول اعتبار سنجی شوند.
تفسیر صحیح آیات در ارتباط با هم و با توجّه به سیاق آنها و لحاظ روابط ساختاری، واژگانی و محتوایی آیات قبل و بعد ممکن است و عدم توجه به این ارتباط و بررسی جداگانه آیات مفسر را در فهم متن دچار مشکل می کند.
تفسیر نمونه در حد توان سعی کرده روابط آیات و دسته بندی های موضوعی آیات را لحاظ و آیاتی که موضوع واحد دارند را در کنار هم بیاورد.
6. تفسير: در نهايت با تفسير آيات، مطالب در اين بخش تكميل مى شود. در تفسیر نیز به فراخور محتوای آیه، از آیات دیگر متناسب با آیه و روایات معصومان(ع) استفاده شده است. یعنی از تفسير آيه به آيه براى توضيح بيشتر مضامين قرآنى بهره برده شده و نيز در مقاطع مختلف با مطرح و نقل كردن روايات اهل بيت «عليهم السلام»، در تبيين هرچه بيشتر آيات، تلاش شده است.
7. نكته ها: پس از تفسير، مطالب و پرسش و پاسخهاى ارزشمندى در قالب «نکته ها» ارائه می شود. نكته ها شامل مباحثى است كه: 1. بطور مستقيم يا غير مستقيم از آيات مطرح شده، استفاده مى شود. 2. نتيجه گيري هایی از آيات است. 3. تطبيق مسائل و سؤالات جديد و يافتن پاسخ آنها از آيات. 4. مباحث علمى و اجتماعی مناسب با آيات.
5. بيان فلسفه احكام. 6. دفاع از حدود و احكام اسلامى. 7. استفاده هاى فقهى يا اصولى از آيات، و...
8. پاورقى ها: در این تفسیر پاورقی هایی نیز وجود دارد که از طرف مفسر اضافه شده است، و در آنها مطالب متفاوت به چشم مى خورد؛ از قبيل: الف) آدرس مطالب متن و منابع آن. ب) ارجاع توضيح بيشتر به مجلدات ديگر تفسير نمونه. ج) اشاره به برخى اقوال ديگر. د) توضيح بيشتر لغوى يا تفسيرى يا علمى، يا نقل مطلب از كتب مقدس.[98]
در حال حاضر چاپ 42 آن توسط توسط دار الکتب الاسلامیه تهران در 28 جلد (27 جلد همراه با فهرست موضوعی) در اندازه وزیری و با جلد گالینگور چاپ و نشر گردیده است.
تفسیر پیام قرآن
حضرت آيت الله مکارم شيرازی با همکاری دوستان تفسير نمونه، تفسير ديگرى به نام «پيام قرآن» نوشتند كه تفسير موضوعى بود؛ يعنى به ترتيب موضوعات قرآن. این تفسیر در 10 جلد مسائل اعتقادى و معارف اسلام را از توحيد تا معاد، در سايه آيات قرآن مطرح كرده است. تمام آيات دلايل توحيد، صفات خدا، نبوّت عامّه و نبوّت خاصّه، معاد، امامت و حكومت اسلامى به تناسب بحث امامت، در این مجموعه مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. اين تفسیر نیز چون تفسیر نمونه مور استقبال فراوان قرار گرفته و بهترين منبع براى فهم عقايد اسلامى شمرده شده است.[99]
حجج اسلام آقايان: محمد رضا آشتيانى؛ محمد جعفر امامى؛ عبدالرسول حسنى؛ محمد اسدى؛ حسين طوسى؛ سيد شمس الدين روحانى و محمد محمدى در تدوين و تأليف اين كتاب با حضرت استاد همكارى داشتند.
انگیزه نگارش
آیت الله مکارم قبل از ورود به بحث تفسیر موضوعی در عقاید و معارف اسلامی، در پیشگفتار این مجموعه تفسیری بحث هایی تحت عناوین ذیل طرح کرده است: 1. انواع مختلف تفسير 2. تفسير موضوعى چيست؟ 3. چه مشكلاتى را با تفسير موضوعى می توان حل كرد؟ (كاربرد تفسير موضوعى) 4. سابقه تفسير موضوعى 5. روش صحيح در تفسير موضوعى 6. مشكلات تفسير موضوعى 7- چرا اين بخش از تفسير قرآن نموّ كافى نكرده است![100]
ایشان در بحث از «انواع تفسیر» از پنج گونه تفسير براى قرآن نام برده است: 1. تفسير مفردات قرآن 2. تفسير ترتيبى 3. تفسير موضوعى 4. تفسير ارتباطى 5. تفسير كلى، يا جهان بينى قرآن.[101]
در توضیح چیستی «تفسیر موضوعی» چنین نوشته است: «آيات مختلفى كه درباره يك موضوع در سرتاسر قرآن مجيد در حوادث و فرصتهاى مختلف آمده است، جمع آورى و جمع بندى گردد، و از مجموع آن نظر قرآن درباره آن موضوع و ابعاد آن روشن شود.
مثلًا آيات مربوط به دلايل خداشناسى از قبيل فطرت، برهان نظم، برهان وجوب و امكان، و ساير براهين در كنار هم چيده شود، و از آنجا كه «القرآن يفسر بعضه بعضا؛ آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند»، ابعاد اين موضوع روشن مى گردد».[102]
و در بیان «ضرورت و کاربرد تفسیر موضوعی» و انگیزه گروه پیام قرآن چنین توضیح داده است:
«در بسيارى از آيات قرآن تنها يك بعد از ابعاد يك موضوع آمده است مثلًا در مورد مسأله «شفاعت» در بعضى از آيات اصل امكان شفاعت آمده است.
در بعضى ديگر شرايط «شفاعت كنندگان»(سبأ: 23 و مريم: 87).
در بعضى شرايط «شفاعت شوندگان»(انبيا: 28 و غافر: 18).
در بعضى شفاعت از همه نفى شده جز از خداوند(زمر: 44).
و در بعضى ديگر شفاعت براى غير خداوند اثبات شده است(مدثر: 48).
در اينجا مى بينيم هاله اى از ابهام مسائل مربوط به شفاعت را در برگرفته، از حقيقت شفاعت گرفته، تا شرايط و خصوصيات ديگر، ولى هنگامى كه آيات شفاعت را از قرآن برداريم و در كنار هم بچينيم، و آنها را در پرتو هم تفسير كنيم اين ابهام بر طرف شده و مشكل به خوبى حل مى گردد.
... اصولًا آيات مربوط به «محكم» و «متشابه» كه دستور مى دهد آيات «متشابه» قرآن را در پرتو «محكمات» تفسير كنيد خود نوعى تفسير موضوعى است.
به هر حال با تفسير آيات مربوط به يك موضوع در پرتو هم، جرقه هاى تازهاى از ميان آنها جستن مى كند، جرقه هايى كه در ميان آنها معارف قرآن است و راهگشاى بسيارى از مشكلات عقيدتى و احكام اسلامى مىباشد.
... خلاصه بسيارى از اسرار قرآن را جز از اين طريق نمى توان گشود، و به عمق آنها، جز از اين مسير نمى توان راه پيدا كرد، و فكر مى كنيم براى بيان اهميّت تفسير موضوعى همين قدر كافى باشد.
به طور خلاصه فايده تفسير موضوعى را مى توان در امور زير خلاصه كرد:
1. رفع ابهام هايى كه در بدو نظر در بعضى از آيات به چشم مى خورد، گشودن، متشابهات قرآن.
2. به دست آوردن يك تفسير جامع درباره موضوعاتى مانند «توحيد» و خداشناسى و «معاد» و «عبادت» و «جهاد» و «حكومت اسلامى» و موضوعات مهم ديگر.
3. آگاهى از شرايط، خصوصيات، علل و نتايج موضوعات و مسائل مختلفى كه در قرآن مطرح است.
4. به دست آوردن اسرار، و پيامهاى تازه قرآن از طريق انضمام آيات به يكديگر».[103]
روش «پیام قرآن» در تفسير موضوعى
نویسنده محترم پیشگفتار، در تبیین روش صحیح تفسير موضوعى می نویسد: «براى تفسير موضوعى دو روش وجود دارد:
روش اوّل كه بعضى از مفسّران براى كار خود انتخاب كرده اند كه موضوعات مختلف را اعم از موضوعات اعتقادى (توحيد و معاد و ...) يا موضوعات اخلاقى (تقوا، حسن خلق و ...) را در كلام خود مطرح مى كنند و بعد از تحليلهاى فلسفى و كلامى، يا تحليل هاى اخلاقى، بعضى از آيات قرآن را كه در اين زمينه وارد شده است به عنوان شاهد ذكر مى كند.
روش دوّم اين است كه ما قبل از هر چيز به گردآورى تمام آياتى كه درباره يك موضوع در سرتاسر قرآن وارد شده است بپردازيم و بدون پيش داورى هاى قبل، اين آيات را در كنار هم چيده يك و يك تفسير كنيم، و بعد در يك جمع بندى رابطه آنها را با يكديگر در نظر گرفته، و از مجموع آنها به يك ترسيم كلى دست يابيم.
در اينجا مفسّر مطلقا از خود چيزى ندارد، و هم چون سايه به دنبال آيات قرآن مىرود، همه چيز را از قرآن مى فهمد، و تمام همّت او كشف محتواى آيات است، و اگر از كلمات ديگران حتى از احاديث كمك مىگيرد در مرحله بعد و جداگانه خواهد بود.
در «پيام قرآن» اين روش را انتخاب كرده ايم، در اين كتاب همه جا آيات قرآن كه درباره يك موضوع وارد شده است در پيشانى بحث قرار گرفته، و تمام مطالب در سايه آن آيات پيش مى رود، و فكر مى كنيم اين راه بهتر ما را به حقايق قرآنى مى ر ساند، تا راه اوّل.[104]
در یک کلام: «روش بحث ها همان روش تفسير نمونه است، با اين تفاوت که روش تفسير قرآن به قرآن در اين مجلدات بارزتر و استفاده از آيات مرتبط، بيشتر و جنبه تحليلی و توصيفی آن چشم گير است».[105]
محورهای موضوعی در تفسير پيام قرآن
محورهای موضوعی در تفسير پيام قرآن عبارتند از:
جلد اوّل: معرفت و شناخت در قرآن مجيد؛ مباحثی مثل امكان شناخت و ابزار و موانع آن.
جلد دوم: خداجويی و خداشناسی در قرآن مجيد؛ شامل مباحثی چون خداجويى و انگيزه هاى آن و برهان نظم (در 21 نشانه) در طبيعت.
جلد سوم: طرق معرفة اللّه در قرآن مجيد و براهين پنجگانه بر اثبات واجب الوجود و ابعاد مسئله توحيد.
جلد چهارم: صفات جمال و جلال در قرآن مجيد.
جلد پنجم: معاد در قرآن مجيد؛ بحث از معاد و دلايل امكان و براهين اثبات آن و بحث از معاد جسمانى و ردّ شبهات بر آن.
جلد ششم: معاد در قرآن مجيد؛ بحث از نشانه هاى قيامت و عرصات آن و بهشت و دوزخ و مسئله خلود.
جلد هفتم: نبوّت در قرآن؛ نبوّت عامّه و مسئله عصمت و تنزيه انبيا و طرق شناخت پيامبران.
جلد هشتم: نبوّت در قرآن؛ نبوّت خاصّه و عوامل نفوذ و پيشرفت اسلام.
جلد نهم: امامت و ولايت در قرآن مجيد؛ امامت و ولايت و بررسى دلايل آن و استناد به چهار آيه كه مستقيما و 23 آيه كه غير مستقيم بر آن دلالت دارند.
جلد دهم: حكومت اسلامی در قرآن مجيد؛ نظام حكومت در اسلام، در پهنه تاريخ.[106]
در هر جلدى، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آيات و روايات، در انتهاى همان جلد آمده است.
در پاورقى ها علاوه بر ذكر منابع، برخى از كلمات و عبارات متن، توضيح داده شده است.
نگارش پيام قرآن در شهريور سال ۱۳۶۶ هـ ش آغاز شده[107] و جلد دهم آن در سال ۱۳۷۴ هـ ش پايان يافته است.[108]
این دوره تفسیری با عنوان «برگزيده پيام قرآن» در سه جلد خلاصه شده و به صورت كتاب درسى يا كمك درسى در بعضى از دانشگاهها درآمده است.
ترجمه آن به زبان عربى نیز تحت عنوان «نفحاتالقرآن» در ده جلد منتشر شده است.
حیات فرهنگی اجتماعی آیت الله مکارم
ارائه گزارش از حیات اجتماعی، فرهنگی و علمی مرجعیت از آنجا حائز اهمیّت است که مرجعیّت علمی، دینی و اجتماعی شیعه همواره مرکز توجّهات دوست و دشمن بوده است؛ مراجع شیعه امانت دار اعتماد دوستداران و مقلدین خود هستند و دشمن نیز همواره در پی شبهه افکنی و تبلیغ علیه این استوانه های جامعه شیعی هست.
حضرت آیت الله مکارم شیرازی به عنوان یکی از پرچم داران و محافظان حریم تشیع و تکیه گاه شیعیان، منشاء آثار و خدمات ارزشمند فراوانی در عرصه های گوناگون بوده و از طلایه داران ابتکارات فرهنگی و اجتماعی هستند. وی در زمینه های مختلفی منشاء اثر بوده اند؛ زمینه هایی چون: تبلیغ، تأسیس مراکز انتشاراتی، پاسخ به شبهات و مبارزه علمی با فرقه ها و مکاتب مذهبی نما و سیاسی ضالّه، تأسیس مجموعه های آموزشی و تخصّصی حوزوی، تأسیس مؤسسات پژوهشی، تأسیس مراکز خدمات عام المنفعه، حمایت از محرومان، کمک به آسیب دیدگان بلایای طبیعی، کمک به ساخت مراکز بهداشتی، پزشکی و مذهبی در مناطق محروم، تأسیس «پایگاه اطلاع رسانی»، تأسیس «شبکه ماهوارهای ولایت»، روشنگری علیه افکار افراطی و گروه های تکفیری، معرفی خدمات علمی اهل بیت(ع) و شیعیان و... .
در اینجا ضروری می دانیم که گزارشی اجمالی از خدمات اجتماعی-فرهنگی معطوف به فعالیّت های قرآنی و ترویج معارف اسلامی ایشان ارائه گردد:
انتشار مجله مکتب اسلام
آیتالله مکارم شیرازی در سال 1337 شمسی برای تغذیه فکری جوانان به همراه گروهی از دانشمندان و فضلای حوزه علمیه قم و با مساعدت مالی گروهی از تجار نیکوکار، ماهنامه علمی و دینی درسهایی از مکتب اسلام را منتشر کرد. اولین شماره این مجله در آذر 1337 منتشر شد. هدف این نشریه در شمارۀ اول این چنین اعلام شده بود: «ما میخواهیم با استمداد از پیشگاه خداوند متعال، به سهم خود، مسلمانان را به نکات حساس تعلیمات اسلام آشنا و دورافتادگان را نزدیک و بیگانگان از اسلام را راهنمایی و ذخایر علمی اسلام را تا آنجا که وضع چنین نشریهای اقتضا میکند معرفی و از اصول اسلام دفاع کنیم...».[109]
برپایی جلسات پرسش و پاسخ قبل از انقلاب
آیت الله مکارم شیرازی در دورات حکومت رژیم ستمشاهی با برقراری جلسات سخنرانی و پرسش و پاسخ در سراسر ایران به روشنگری و پاسخ به سوالات و شبهات مشغول بودند از جمله، در سالهای 1330 تا 1332شمسی تبلیغات مادی گراها در ایران اوج می گیرد و ایشان جلسات نقدی برقرار میکنند.که حاصل آن انتشار کتاب مهم "فیلسوف نماها" می شود، که توسط شهید مطهری در اختیار جمعی از اساتید دانشگاه که مسئول انتخاب کتاب سال بودند قرار گرفت و به عنوان کتاب سال انتخاب شد.
ایشان در سال 1341 در شهرهای تبریز و قم و از سال 1342 تا پیروزی انقلاب در نقاط مختلف کشور از جمله در شهر های آبادان، تهران، خرمشهر و خارک در جلسات عمومی و دانشجویی به صورت مداوم انجام شد. در این مدت رژیم ستمشاهی برای معظم له محدودیتهایی از جمله ممنوع القلم شدن در سال 1354 و تبعیدهای متعدد در سال 1356 ایجاد کرد که هیچ کدام مانع حرکت ایشان نشد.
تألیف کتاب و تأسیس انتشارات
کتاب و نشر، از مهمترین عناصر فرهنگی در گسترش دین مبین اسلام و صیانت از آموزه های اصیل دینی بوده است. در طول تاریخ مردان بزرگی با زبان قلم، تحقیق و تالیف در احیاء آموزه های ناب شیعی، ارتقا فرهنگ جوامع مسلمان و رهبری فکری مردم همت کرده اند و در عصر حاضر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی یکی از پرچمداران صیانت از ارزش های اسلامی و شیعی است. مرجعیت معظم با تاسیس مرا کز انتشاراتی «نسل جوان» در سال 1344شمسی و «انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)» در سال 1353 و «موسسه تنظیم و نشر آثار» در سال 1395 آثار ماندگاری را به جهان اسلامی و جوامع بشری ارائه کرد.
آثار منتشره از ایشان به زبا نهای عربی، انگلیسی، اردو، چینی و روسی ترجمه شده است. این آثار در موضوعات گونا گون قرآنی، تفسیری، فقهی، اصولی، اعتقادی و اخلاقی، معارف تشیع و تعالیم اهل بیت(ع) و خنثی سازی هجمه های جهانی علیه اسلام و دفاع معقول و مستدل در برابر شبیخون فرهنگی دشمنان اسلام تالیف و نشر گردیده است.
از مهم ترین برنامه های انجام شده در مرکز حفظ و نشر می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تولید و نشر مجموعه آثار مکتوب و نرم افزاری مرجعیت در بیش از 230 جلد و بیش از 60 جلد آثار برگرفته.
2. ترجمه آثار به زبان های مختلف عربی، انگلیسی، آذربایجانی، روسی، تاجیکی، ازبکی، فرانسوی، پشتو و... .
3. جمع آوری، طبقه بندی، حفظ، ترمیم و احیای مستمر اسناد و آثار مرجعیت.
4. تحقیق، پژوهش و تنظیم اسناد و آثار.
5. تهیه و نشر مجلات و نشریات به زبان های مختلف.
6. منبع یابی و مقابله دست خط ها.
7. تدوین دانشنامه های موضوعی از آثار.
8. تهیه و انتشار مجموعه تقریرات درس ها.
9. تعامل با مراکز و شخصیت های حوزوی و دانشگاهی و صاحب نظران داخلی و خارجی.
10. حضور در نمایشگاه های فرهنگی داخلی و خارجی.
تدریس
چنانکه مذکور افتاد آیت الله مکارم شیرازی در سال 1321 در سن 16 سالگی تدریس دروس مقدمات را در مدرسه آقا بابا خان شیراز شروع کردند. ایشان در سن 25 سالگی به تدریس رسائل، مکاسب و کفایه پرداخت و در سال 1340، بعد از فوت آیت الله العظمی بروجردی رحمت الله علیه، در سن 34 سالگی تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد.
ایشان ابواب متعدد فقهی از جمله ولایت فقیه، نکاح، حج، دیات، حدود و تعزیرات، مضاربه، احکام شرکت، بیع، امربه معروف ونهی از منکر را تدریس نموده اند که این مباحث با عنوان مجموعه کتب انوار الفقاهت به چاپ رسیده است.
از ویژگیهای درس ایشان می توان به بیان روان، دسته بندی و نتیجه گیری عالمانه، استفاده از مبانی فقهی و اصولی خود برای حل مسائل مستحدثه، توجه به سوالات شاگردان و پاسخ مستدل و قانع کننده به آنها اشاره نمود.
آیت الله مکارم شیرازی همچنین در مدت سی سال چهار دوره دروس خارج اصول را به صورت کامل تدریس نموده اند.
مبارزه با فرقه های انحرافی و حفاظت از سنگرهای عقیدتی
(مبارزه با فرقه های انحرافی بهائیت، مارکسیست ها، وهابیت، صوفیه و...)
در ظلمت تردیدها، انکارها و الحادها، رگه های نفوذ دشمن را چون دیدبانی هوشیار، پاییدن و از مکاتب مصنوع و التقاط های مرئی و نامرئی باخبر شدن، نیازمند به بیداری و هوشمندی خدادای و شهامت و شجاعتی خاص دارد که آیت الله مکارم از دیر زمان و بلکه از سنین نوجوانی و جوانی از این همه بهره مند بود.
داستان مناظرۀ ایشان با مبلّغ بهائی ها در شیراز در سنین نوجوانی و نیز جریان مناظرۀ ایشان با خانقاه نشینان شیراز در سنین جوانی که منتهی به نوشتن کتاب «جلوۀ حق» شد و مورد تشویق حضرت آیت الله العظمی بروجردی قرار گرفت، اثبات کنندۀ این مدعاست. این کتاب به عنوان اولین اثر علمی ایشان در جواب تبلیغات صوفیه نگاشته شده است و نقدی است بر افکار و دعاوی آن ها و هم چنین افشاکردن ضعف ها و انحرافات آنها به شیوه منطقی و علمی.
در سالهاى 1330 تا 1332 شمسی که تبليغات مادیون در ایران شدت گرفته بود، روحانیون احساس كردند كه هجوم مكاتب باطله و نشريات روزافزون افراد گمراه و ايادى بيگانه كه در اختيار جوانان گذارده مىشود جوانان را تهديد مىكند. در اين برهه از زمان، رجال مذهبی و استادان فلسفه و عقايد احساس مسئوليت كردند و جلسههايى براى آشنا ساختن جوانان با طرز مبارزه منطقى با اين مكاتب، تشكيل دادند و آیتالله مکارم شیرازی يكى از پيشگامان تاسيس چنين جلساتى بود. او با همكارى جمعى از دانشمندان، جلسات بحث علمى و فلسفى تشكيل دادند كه در آن جلسات كليه اصول فلسفى مكتبهاى مادى مطرح مىشد. اين جلسات سبب شد تا آیتالله مکارم شیرازی در اين مباحث به حد كافى غور و رسالهها و نوشتههاى آنها را بررسى کند. و این گونه بود که توانست يك شاهكار علمى كه در نوع خود ممتاز و بىنظير است به نام «فيلسوفنماها» را به رشته تحریر درآورد. اين كتاب با استقبال عظيم جوانان و طبقه روشنفكر رو به رو شد و دستهاى از گمراهان در پرتو اين كتاب از چنگال مكتب ماديگرى و ماترياليسم رهايى يافتند. اين كتاب بيش از سی مرتبه به چاپ رسيده و به تصديق اهل فن، كمتركتابى اين چنين جامع در تحليل اصول فلسفى ماركسيست ها نگارش يافته است.[110]
حساسیت آیتالله مکارم شیرازی در مواجهه با افکار ناصحیح و قدرت جواب گویی ایشان به شبهات مختلف در این رابطه، شور و هیجانی در طلّاب جوان و دانشجویان به وجود آورده بود و جلسات شب های پنج شنبه ایشان نیز در این راستا شکل گرفت.
مرجعیّت معظم در احیای تفکّر دینی از پیشتازانی است که مکتب و معارف دینی را در خدمت پاسخ گویی به شبهات نسل حاضر و حل مشکلات عصر نوین درآورده و به ثنویّت و دوگانگی «روشنفکری» و «دینداری» خاتمه داده است.
موسسه دارالاعلام لمدرسه اهل البیت(ع) نیز با اشراف مرجعیت معظم و زیر نظر اساتید، صاحب نظران و محققین برجسته حوزه و با هدف، شناخت و نقد افکار انحرافی وهابیت و جریان های سلفی و دفاع و ترویج عقاید مذهب شیعه در سال 1388 شمسی تأسیس شد و تنها مرجع و منبع علمی در زمینه شناخت و نقد وهابیت است.
تأسیس مدرسه امام اميرالمؤمنين(ع)
مدرسه مبارکه اميرالمؤمنين(ع) که در سال 1347 هـ ش در شهر مقدس قم تاسیس شد، یکی از مهم ترین پایگاههای نشر علوم اسلامی قبل و بعد از انقلاب بوده است.
این مدسه از زمان تاسیس تاکنون، دفتر اصلی، ملجا و محل رجوع عامه مردم، برگزاری دروس فقه و اصول، انجام دیدارهای مرجعیت، مراسم مذهبی، اعیاد، وفیات معصومین(ع) و دیگر برنامه های دینی و فرهنگی دفتر است. این مرکز شامل بخش های استفتائات، انتشارات، پاسخ گویی به سوالات، وجوهات شرعیه، شهریه، بخش علمی، فرهنگی، ارسال و مرسولات، مناطق محروم و... است و روزانه بیش از 40 کارشناس مسائل دینی به صورت حضوری و تلفنی مشغول به پاسخگوئی به مراجعین و مقلدین درداخل و خارج از کشور هستند.
تأسیس مدرسه امام حسن مجتبى(ع)
این مدرسه در سال 1361 هـ ش افتتاح گردید و تا سال 1375 خوابگاه طلاب بود، پس از آن به عنوان یکی از مدارس علمیه مشغول به فعالیت شد. این مدرسه دارای بخش های معاونت آموزش، معاونت تهذیب و امور فرهنگی و خوابگاه است و طلاب در سیستم آموزشی همراه با دروس اصلی، ضمن انجام طرح های پژوهشی، از کارگاه های مشاوره درسی و سنجش علمی، پیشرفت تحصیلی و کلاس های اخلاق، آموزش مکالمه عربی، حفظ قرآن، تجوید و قرائت و مشلوره با اساتید راهنما بهره مند می گردند. ویزگی مهم این مدرسه موفق، اشراف دائمی و نظارت مشفقانه و بررسی هفتگی امورات مدرسه از سوی مرجعیت معظم می باشد.
تأسیس مدرسه عالی تخصصی فقه و اصول امام حسين(ع)
این مدرسه در سال 1368 هـ ش تاسیس گردید و تا سال 1395 محل استقرار مراکز تخصصی تفسیر و شیعه شناسی بود. سپس در سال 1396 مدرسه عالی تخصص فقه و اصول در این مکان با هدف توجه به نیازهای پژوهشی انقلاب اسلامی و پاسخ گویی به مطالبات حکومت اسلامی از حوزه علمیه تاسیس شد. هدف از تاسیس این مدرسه، پرورش طلاب و مجتهدانی است که با «فقه اجتماعی» و «طراحی نظام های دینی با رویکرد فقه اجتماعی» آشنا هستند. این مدرسه دارای بخش های معاونت آموزش، معاونت پژوهش و معاونت تهذیب است.
تأسیس مدرسه علمیه امام سجاد(ع)
این مرکز در سال 1381 هـ ش با هدف گسترش فعالیت های تحقیقاتی مرجعیت و گروه های مختلف علمی و پژوهشی تاسیس شد. مدرسه علمیه امام سجاد(ع) شامل بخش های مختلف علمی از جمله کتابخانه فقهی و تفسیری با بیش از 8000 جلد کتاب، مرکز تحقیقاتی و بنیاد فقه اهل بیت(ع)، بخش تقریر دروس خارج فقه و به زبان فارسی و عربی، شورای استفتاء و مرکز تنظیم و نشر آثار مرجعیت است. مرکز تحقیقاتی و بنیاد فقه اهل بیت(ع) با هدف کمک به شکوفایی و پیشرفت و تعمیق فقه و ارائه فرهنگ غنی اهل بیت(ع) در کنار مذاهب دیگر تاسیس شده است.
محققان این مرکز آثار ارزشمندی تالیف نموده اند؛ مجموعه «دائره المعارف فقه مقارن» و «منتخب الاثار من بحارالانوار» از آن جمله است ، هم چنین کتاب های تفسیر پیام امام امیرالمومنین(ع)، شرح صحیفه سجادیه، بازنگری و غنی سازی تفسیر نمونه نیز در دست انجام است.
بخش شورای استفتاء به صورت روزانه و با هدف پاسخ گویی به سؤالات مقلدین از سراسر جهان اسلام توسط متخصصین تشکیل می شود و آیتالله مکارم شخصاً در تمامی جلسات حضور دارند.
تأسیس حوزه علمیّه بزرگ علمیه امام کاظم(ع)
با توجه به گسترش روزافزون طلاب در حوزه علمیه قم و کمبود فضای آموزشی مناسب برای طلاب و پرورش مجتهدان مبرز در حوزه علمیه، این مدرسه با همکاری خیرین و نیکوکاران و مقدار کمی از وجوهات شرعیه در سال 1394 افتتاح شد. این مدرسه با ظرفیت تحصیل بیش از 2500 طلبه و 300 استاد در حال فعالیت است.
این حوزه در دو ساختمان امام رضا(ع) و ساختمان امام جواد(ع) شامل بخش های مختلف علمی و آموزشی، دروس آزاد و سطوح عالی، معاونت آموزش، معاونت پژوهش، معاونت فرهنگی، مرکز دارالقرآن و مرکز آموزش زبان های خارجی است. در بخش آموزشی، بیش از 100 کلاس درس برای استفاده علمی، تحقیق، تدریس و تحصیل صدها طلبه و استاد وجود دارد و روزانه در رشته های مختلف علوم اسلامی، فقه، اصول، فلسفه، کلام، تفسیر، رجال، حدیث و...کلاس درس توسط اساتید برجسته و مجرب برگزار می شود.
تأسیس مدرسه تخصصی فقه امام کاظم(ع)
مدرسه تخصصی فقه در سال 1394 با هدف تربیت فضلای متدین، متخلق، زمان شناس، توانمند و آموزش اساتید، مدرسان و مربیان آموزشی و پژوهشی کارآمد تأسیس شد. گزینش طلاب مستعد و نخبه در سه مقطع سطح 2و3 و درس خارج از طریق آزمون و مصاحبه انجام می پذیرد و طلبه با گذراندن دوره های این مدرسه توانایی های لازم برای استفاده علمی از قرآن کریم و منابع حدیثی، بهره برداری از متون فقهی و اصولی و منابع علمی و احساس مسئولیت برای برعهده گرفتن وظایف دینی در جامعه اسلامی و حوزه های علمیه را به دست می آورند.
تأسیس مجتمع بزرگ علمی فرهنگی دارالولایه
این مجموعه عظیم با همت خیرین و نیکوکاران و با هدف پیوند میان مسائل عبادی و علمی در سال 1395شمسی، جنب مسجد مقدس جمکران تأسیس شده است و طلاب افزون بر تحصیل علوم در جوار این مسجد توجه ویژه ای به امور معنوی در سایه عنایت امام زمان(عج) دارند.
تأسیس مؤسسه دارالإعلام لمدرسه اهل البیت(ع)
موسسه در سال 1388 زیر نظر اساتید، صاحب نظران و محققین برجسته حوزه و با هدف، شناخت و نقد افکار انحرافی وهابیت و جریان های سلفی و دفاع و ترویج عقاید مذهب شیعه تأسیس شد و تنها مرجع و منبع علمی در زمینه شناخت و نقد وهابیت است.
معاونت آموزش، معاونت پژوهش، معاونت اداری مالی و امور ارتباطات و بین الملل، امور فرهنگی و تبلیغ، واحدهای انتشارات، سایت، کتابخانه، پژوهشگران و مجلات از بخش های این موسسه به شمار می روند و با توجه به نیازهای منطقه ای، در استان کردستان نمایندگی و در استان های فارس و خوزستان، موسسه اقدام به تاسیس شعبه کرده است.
معاونت آموزش موسسه سالانه با هدف تربیت نیروی متخصص در زمینه نقد وهابیت، در حدود 50 طلبه را جذب می کند. معاونت پژوهش، کتابخانه «تخصصی نقد وهابیت و جریان های سلفی» ، همچنین نشریات تخصصی «پژوهش نامه نقد وهابیت، سراج منیر» ومجله «سلفی پژوهی» در این موسسه فعال می باشد.
تأسیس مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن
این مرکز قرآنی با توجه به ضرورت ترویج فرهنگ قرآنی و پاسخ گویی به نیازهای روزافزون جامعه و با هدف تربیت و پرورش طلاب و اساتید قرآن پژوه در زمینه تفسیر و علوم قرآن در سال 1370شمسی تأسیس شد. مرکز تفسیر طی دورۀ اموزشی خود مباحثی از تاریخ قرآن، علوم قرآن، تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی، منتخب التفاسیر، تاریخ تفسیر، مقایسه قرآن و عهدین و ...را می آموزد. این مرکز از بخش های معاونت پژوهش، معاونت اموزش، سایت، نشریه تخصص، واحد پاسخ به پرسش های قرآنی کتابخانه و بانک نوار تشکیل شده است.
تأسیس مرکز آموزش تخصصی شیعه شناسی
این مرکز تخصصی در سال 1387شمسی، با هدف احیا و ترویج فرهنگ تشیع در سطح جهان، دفاع از مذهب شیعه و پاسخ به شبهات معاندان، پرورش افراد متخصص در نشر فرهنگ ناب شیعی، معرفی نقش عالمان شیعه در گسترش معارف اسلامی و شیعی و تربیت اساتید و نخبگان کارآمد، تأسیس شد. این مرکز دارای بخش های معاونت آموزش، معاونت پژوهش و کتابخانه می باشد.
تأسیس مدرسه علميه دارالمبلغین مرحوم فلسفی(ره) (تهران)
آیت الله مکارم در سال 1382شمسی با هدف زنده نگه داشتن یاد و خدمات علمی و دینی خطیب توانا مرحوم فلسفی(ره) منزل ایشان در تهران را در سال 1382 خریداری و نسبت به تجدید بنای آن اقدام کرد. این مدرسه در سال 1385 با هدف تربیت مبلغ آغاز به فعالیت کرد و از بخش های معاونت آموزش، معاونت پژوهش، معاونت تبلیغ، معاونت تهذیب، بخش اداری و امور مالی تشکیل شده است.
تأسیس حوزه علمیه مولی الموحدین(ع) (شیراز)
شهر شیراز همواره یکی از ارکان مذهبی کشور و پایگاه علم و تمدن اسلامی در دوره های مختلف بوده است و این حوزه با همین انگیزه در جوار حرم حضرت احمدبن موسی شاهچراغ(ع) با هدف حفظ این سابقه علمی و نیز پرورش استعدادها و ظرفیت هایی که در این شهر وجود دارد، تأسیس و سرانجام پس از 3 سال فعالیت عمرانی با زیربنای 8000 مترمربع و در 6 طبقه و 40 کلاس در سال 1392شمسی افتتاح شد.
تأسیس مجتمع بزرگ علمی خاتم الانبیاء(ص) (شیراز)
این مجتمع چندمنظوره، در زمینی به وسعت 12500 مترمربع و به درخواست متدینین، توسط آیت الله مکارم در یکی از مناطق حساس و محروم شهر شیراز احداث شد. ساخت این مجتمع از سال 1379هـ ش آغاز و هر بخش آن پس از تکمیل، مرحله به مرحله طی سالیان مختلف به بهره برداری رسید. این مجتمع از قسمت های زیر تقسیم شده است:
الف) مدرسه علمیه برادران خاتم الانبیاء (ص)
ب) مدرسه علمیه خواهران خاتم الانبیاء (ص)
ج) موسسه علوم قرآنی غدیر
د) دانشگاه جامع علمی کاربردی غدیر
ه) دانشگاه مجازی علوم قرآن و حدیث غدیر
و) حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان غدیر
ز) کتابخانه بزرگ غدیر
ح) مسجد خاتم الانبیاء (ص)
ط) ساختمان اقامتی اساتید میهمان
ی) درمانگاه خاتم الانبیاء (ص) (شیراز)
بعضي از اهداف اين مرکز عبارتند از: «تسلط انديشه های مکتب اهل بيت(ع)»، «ارائه استدلال منطقی و معقول پيرامون عقايد و آموزه هاي شيعي و دفاع از آنها»، «احياي ميراث فرهنگی و انديشه هاي معقول دانشمندان و نخبگان شيعی»، «معرفی نقش شيعيان در توسعه تمدن اسلامی»، «شناخت توان بالفعل و بالقوه جهان تشيع و ارتباط با مراکز شيعه شناسي ايران و جهان»، «بازشناسي فرقه هاي شيعی و نقاط اشتراک و افتراق آنها با شيعه اثني عشری»، «آشنايي با ابعاد گوناگون جغرافيايی و جامعه شناختی جهان تشيع و آسيب شناختي آن» و «خلاقيت، ابتکار و نوآوري در پژوهش هاي شيعه شناسی»، با نگاهي به اهداف اين مرکز به خوبي مي توان دريافت شيعه شناسي هويتی ميان رشته اي دارد و از حوزه هاي مختلفي از علوم مانند: کلام، تفسير، حديث، فقه، تاريخ، جغرافيا و... بهره می گيرد.
تأسیس مجتمع بزرگ علمی ثامن الحجج(ع) (مشهدمقدس)
توجه ویژه مرجعیت معظم به توسعه و رشد مسائل علمی، فرهنگی، دینی و تربیتی در مناطق محروم کشور موجب شد تا با همیاری خیرین و نیکوکاران در سال 1394شمسی احداث این مجتمع در منطقه حاشیه نشین شهرک شهید رجایی شهر مشهد آغاز شود. این مجتمع از بخش های مختلف علمی، آموزشی و فرهنگی شامل حوزه علمیه، کتابخانه، مسجد و ساختمان اقامتی اساتید میهمان تشکیل شده است.
اعزام مبلغ و حمایت از گروههای جهادی تبلیغی
همواره یکی از فعالیّت های مورد توجّه مرجعیّت شیعی امر تبلیغ دین در مناطق مختلف، خصوصا مناطق دور افتاده و محروم بوده است. گاهی نیز حساسیّت ها و ترویج عقاید انحرافی اقتضا می کند که برای منطقه خاصّی توجّه ویژه ای شود. از طرفی مردم انتظار دارند در مناسبات مختلف دینی دسترسی بیشتری به مبلغین و علمای دینی داشته باشند. حمایت از فعالیت های تبلیغی، خصوصا مبلغان جهادی در مناطق محروم و مبلغان تخصّصی و مناسبتی، یکی از دغدغه های مهم مراجع بوده و آیت الله مکارم شیرازی حسّاسیّت و حمایت های زیادی در این امر داشته اند.
حضور در عرصه های فرهنگی صدا و سیما
با توجه به اینکه رسانه ملی یکی از موثرترین و فراگیرترین راه های ارتباط با اقشار مختلف جامعه برای ترویج فرهنگ اسلامی می باشد از این رو آیت الله العظمی مکارم شیرازی سالهای متمادی از طریق برنامه چشمه معرفت در ایام ماه مبارک رمضان به تشریح فرهنگ و آموزش معارف اسلامی پرداختند. همچنین سالهای متمادی است که به صورت روزانه به پاسخ به سوالات شرعی مقلدین از طریق شبکه رادیوئی معارف مشغول می باشند.
تأسیس پایگاه اطلاع رسانی و مرکز فناوری اطلاعات دفتر مرجعیت
با توجه به رشد فزاینده وب و فضای مجازی و جدایی ناپزیر بودن آن در زندگی روزمره همه اقشار جامعه و به منظور تسهيل در دسترسى عموم مقلدان و علاقمندان به اخبار، مواضع و بیانات آیت الله العظمی مکارم شیرازی و مباحث مختلف اسلامى از جمله: احکام و مسائل شرعى، معارف و عقاید اسلامى، محتوای چند رسانه ای و آثار مکتوب و تقریرات ایشان، دفتر معظم له اقدام به تأسیس پایگاه اطلاع رسانی نمود.
پایگاه اطلاع رسانی در سال 1378 هـ ش به زبان فارسی راه اندازی شد و اکنون به زبان های فارسی، عربی، انگلیسی، اردو، روسی، آذربایجانی، فرانسه و اسپانیولی مشغول به فعالیت است و عموم مردم می توانند با مراجعه به این پایگاه از آخرین فتاوا، آثار، اخبار، بیانیه ها و اندیشه های فقهی، تفسیری، اخلاقی و اعتقادی مرجعیت مطلع گردند.
هم چنین سایت های بلیغ نیوز، مکارم مدیا، مکارم الآثار، آئین رحمت، جامع المسائل و بیش از 120 کانال در فضای مجازی زیر نظر این مرکز مشغول به فعالیت هستند.
مرکز فناوری اطلاعات نیز در سال 1392تأسیس شد و با هدف آماده سازی بسترهای ارتباط مجازی با مقلدین در 4 بخش تولید سایت و فضای مجازی، تولید نرم افزار، تولید چند رسانه ای، پشتیبانی شبکه و سخت افزار با سایت دفتر و مجوعه های وابسته به دفتر همکاری می کند.
تأسیس موسسه جهانی و شبکه ماهواره ای ولایت
موسسه جهانی و شبکه ماهواره ای ولایت در سال 1394 توسط آیت الله العظمی مکارم شیرازی تاسیس گردید. این موسسه رسانه ای نهادی حوزوی، غیردولتی و غیرانتفاعی است که در راستای ترویج فرهنگ اسلامی، در زمینه قرآن و اهل بیت و پاسخ گویی به شبهات فعالیت می کند. این شبکه به منظور مقابله با موج نفوذ افکار تفرقه افکنانه علیه مکتب شیعه راه اندازی شد تا افزون بر بیان حقایق، سدّی در برابر شبکه های ضدشیعی باشد.
این موسسه در زمینه ترویج و اشاعه فرهنگ و هنر اصیل اسلامی، کمک به رفع نیازهای پژوهشی، آموزشی، فرهنگی و رسانهای در زمینه قرآن و اهل بیت(ع) و پاسخ گویی به شبهات و سؤالات و دفاع از اندیشه های متعالی اسلام، فعالیت می کند.
در حال حاضر این مرکز شامل 4 شبکه ماهواره ای به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی و هوساء بر روی چندین ماهواره از جمله هاتبرد، نایل ست، گالکسی، اوپتوس، حوزه گسترده ای از بینندگان در قاره های آسیا، آفریقا، اروپا، امریکا و اقیانوسیه را پوشش می دهد.
همچنین به منظور دسترسی آسان علاقه مندان تلويزيون اينترنتی ولايت نیز در فضای وب فعال می باشد.
برخی از اهداف موسسه عبارتند از:
1. بسط، نشرتبلیغ و توسعه اسلام و نشر معارف و فرهنگ مکتب اهل بیت(ع) با رویکرد عقلانی و منطقی با استفاده از رسانه های مختلف.
2. تثبیت و تحکیم بنیان های معرفتی و تقویت علمی مبانی نظری و دفاع از اندیشه های متعالی اسلام ناب.
3. تعمیق، توسعه و نظریه پردازی در عرصه علوم، معارف و هنراسلامی به منظور تأمین نیازهای فکری و دینی جهان معاصر.
4. پاسخ گویی به سؤالات و شبهات و دفاع منطقی از مبانی اسلام و مکتب اهل بیت(ع).
5. آسیب شناسی فرهنگ دینی و بسترسازی مناسب جهت رفع کاستی ها و پیرایش فرهنگ اسلامی از جمود و التقاط در مواجهه هوشمندانه با شرایط عینی و واقعی جامعه معاصر با رعایت مقتضیات زمان و با تأکید بر اصالت حوزوی.
6. تلاش در ایجاد وحدت، مودت و همدلی هرچه بیشتر بین مسلمانان با محوریت قرآن و اهل بیت(ع).
کلیه برنامه های شبکه، زیر نظر جمعی از دانشمندان و فضلای حوزه علمیه در قم و مشهد تهیه می شود و پخش آن از خارج کشور صورت می گیرد. این شبکهبه منظور تولید برنامه های خود از 9 گروه علمی شامل گروه تفسیر و علوم قرآنی، گروه کلامی، گروه امامت و مهدویت، گروه معارف و اندیشه دینی، گروه خانواده، گروه تاریخ و سیره، گروه پاسخ به شبهات، گروه نهج البلاغه و گروه صحیفه سجادیه، به منظور برنامه سازی بهره می برد.
برگزاری کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری
با ظهور و بروز افکار افراطی و تشکیل گروههای تکفیری در بخشی از اسلام و راهبرد «اسلام علیه اسلام» دشمنان اسلام، آیتالله مکارم شیرازی با درایت و ابتکاری زمان شناسانه در سال 1392 کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری را در بخش های گوناگون تأسیس کرد. اولین کنگره با عنوان «جریانهای افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» در سوم و چهارم آذر ماه سال 1393 و دومین کنگره با عنوان «خطر جریانهای تکفیری در دنیای امروز؛ مسئولیت علمای جهان اسلام» با حضور و استقبال سفرای کشورهای اسلامی و بیش از 1000 شخصیت برجسته جهان اسلام از 70 کشور جهان و بالغ بر 500 رسانه و خبرنگار داخلی و خارجی در مرکز همایش های بین المللی رسول اعظم(ص) در شهر مقدس قم برگزار شد.
برگزاری کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی
آیتالله مکارم شیرازی در اقدامی نو با هدف معرفی خدمات علمی اهل بیت(ع) و شیعیان و معرفی آثار و تبیین نقش آنها در پیشرفت علوم اسلامی و شکوفایی تمدن اسلامی، در سال 1395، این کنگره را تاسیس کرد. این کنگره عظیم در تاریخ 20و21 اردیبهشت سال 1397 در مرکز همایش های بین المللی رسول اعظم(ص) قم و حضور کم نظیر بیش از هزار اندیشمند و عالم مسلمان و دیگر ادیان داخلی و خارجی برگزار گردید و بیش از 500 رسانه داخلی و خارجی به پوشش خبری آن پرداختند.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.