امام حسين عليه السّلام می فرمايد: «هرکس از اِعمال نظر خود ناتوان شود و چاره ها به كارش نيايد، نرمی و مدارا کليد گشايش اوست؛ مَنْ أَحْجَمَ عَنِ الرَّأْيِ وَ عَيِيَتْ بِهِ الْحِيَلُ كَانَ الرِّفْقُ مِفْتَاحَهُ». ايمان فقط به انجام نماز و روزه و حجّ و زكات و مانند آن نيست؛ بلكه اين امور تنها بخشى از ايمان را تشكيل مى دهد، و مدارات با مردم بخش ديگرى از آن است. در اهمّيّت مدارا همين بس كه بسيارى از جنگ و جدالها بر اثر ترك آن آغاز شده، همانگونه كه روايت ذيل به اين مطلب اشاره مى كند: «إِنَّ بَدْوَ الْقِتَالِ اللِّطَامُ؛ سرچشمه جنگ ها [گاهى] يك سيلى است».
از جناب حسين بن علی عليهما السلام پرسيدند، بزرگترين مردم از حيث قدر و منزلت چه کسی است؟ فرمود: «بزرگترين مردم از حيث قدر و منزلت كسى است كه اهميت ندهد كه دنيا در دستان چه كسى است؛ مَنْ لَمْ يُبَالِ الدُّنْيَا فِي يَدَيْ مَنْ كَانَت». چشم پوشی از آنچه در دست مردم است، انعکاس وسيعی در بيانات حضرات معصومين عليهم السّلام دارد. اين مسئله به اندازه اى اهميت دارد كه شيخ كلينى رحمه الله در كتاب شريف كافى بابى تحت عنوان «بَابُ الِاسْتِغْنَاءِ عَنِ النَّاسِ» ذكر كرده و روايات بسيارى در اين زمينه از ائمه معصوم عليهم السلام نقل كرده است.
مردى به امام حسين عليه السلام عرض كرد بنشين تا در مسائل دينى با يكديگر مناظره و بحث كنيم! امام در پاسخ او فرمود: «يَا هَذَا! أَنَا بَصِيرٌ بِدِينِي، مَكْشُوفٌ عَلَيَّ هُدَايَ، فَإِنْ كُنْتَ جَاهِلًا بِدِينِكَ، فَاذْهَبْ فَاطْلُبْهُ! مَا لِي وَ لِلْمُمَارَاةِ؟! وَ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَيُوَسْوِسُ لِلرَّجُلِ وَ يُنَاجِيهِ وَ يَقُولُ: نَاظِرِ النَّاسَ، لِئَلَّايَظُنُّوا بِكَ الْعَجْزَ وَ الْجَهْل!؛ اى مرد! من نسبت به دينم آگاهم و هدايتم براى من روشن است. تو اگر نسبت به دينت جاهل هستى، برو تحقيق كن. مرا با مراء چكار؟! و همانا شيطان پيوسته انسان را وسوسه مى كند و در گوش او مى گويد: با مردم مناظره و بحث كن، تا گمان نكنند تو جاهل و ناتوان هستى!».
امام حسين عليه السلام در روز عاشورا فرمود: «مَوْتٌ في عِزٍّ خَيْرٌ مِنْ حَياةٍ في ذُلٍ؛ مرگ با عزّت بهتر از زندگى با ذلّت است». اين شعار از مهم ترين پيام هاى عاشورا است، پيامى كه مى تواند سراسر تاريخ بشر را روشن سازد، و به استعمار و استثمار و بردگى انسان ها پايان دهد. مردم غالباً از ترس ذلّت ذليل مى شوند، و از ترس ظلم تن به ظلم و ستم مى دهند و جبّاران و ظالمان نيز از همين نقطه ضعف استفاده مى كنند. در نظام زندگى انسان هاى شايسته و با شخصيت، زندگى مادّى و ظاهرى برترين ارزش نيست، همانگونه كه مرگ مادى ضدّ ارزش نمى باشد؛ بلكه ارزش والا در نظر آزادمردان با ايمان، در زندگى توأم با عزّت است. به همين دليل هرگاه بر سر دو راهى قرار گيرند، شهادت توأم با عزّت و سربلندى را بر زندگى ذليلانه ترجيح مى دهند.
امام حسين عليه السلام در خطبه معروف روز عاشورا، بعد از آنکه لشكر لجوج كوفه حاضر به سكوت و گوش دادن به سخنان ايشان نبودند، فرمود: [شما حاضر به شنيدن سخن حق نيستيد زيرا] شكم هاى شما از غذاهاى حرام پر شده است، در نتيجه خداوند بر دلهاى شما مهر زده است [و هرگز حقايق را درك نمى كنيد]؛ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ فَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِكُمْ». آنچه از بيان حضرت سيّدالشّهدا عليه السلام بر می آيد اين است که لقمه حرام می تواند قوّه درک و شناخت انسان را دچار اختلال کرده و از درک حقايق ناتوان و در نهايت او را وادار به جنايت کند.
در حماسه هاى روز عاشورا مى خوانيم كه امام حسين عليه السلام روز عاشورا ياران خود را مخاطب ساخته فرمود: «صَبْراً بَنِي الْكِرَامِ! فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ تَعْبُرُ بِكُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرَّاءِ إِلَى الْجِنَانِ الْوَاسِعَةِ وَ النَّعِيمِ الدَّائِمَةِ، فَأَيُّكُمْ يَكْرَهُ أَنْ يَنْتَقِلَ مِنْ سِجْنٍ إِلَى قَصْرٍ؟؛ استقامت كنيد اى بزرگ زادگان! چرا كه مرگ فقط پلى است كه شما را از ناراحتى ها و رنج ها به سوى باغ هاى وسيع و نعمت هاى جاويدان بهشت عبور مى دهد، كدام يك از شما ناخشنوديد كه از زندانى به قصرى منتقل شويد؟».
امام حسين عليه السّلام در مسير کربلا و در ضمن خطبه ای فرمودند: «همانا مردم دنياپرستند و دين بر سر زبان آنها است. تا وقتی که زندگی شان رو به راه است، دين را به زبان می چرخانند. چون به گرفتاری آزموده شوند، دينداران كم شوند؛ إِنَ النَّاسَ عَبِيدُ الدُّنْيَا، وَالدِّينُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ، يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ، فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ، قَلَّ الدَّيَّانُونَ». وقتی دنيا برای کسی اصل بوده باشد، اگر از «دين» بهره دنيوی ببرد، حامی آن خواهد بود؛ امّا اگر چيزی از دين عايدش نشود و برعکس دين را مزاحم مطامع دنيوی خود بداند، دين را کنار خواهد گذاشت.
امام حسين عليه السّلام می فرمايد: «كسى كه عيب جوى ديگران نباشد، در برابر عيب جويان بى عذر نماند؛ مَنْ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ عَائِباً لَمْ يَعْدَمْ مَعَ كُلِّ عَائِبٍ عَاذِراً». همه ابناء بشر برای خود عيب هایی دارند؛ امّا کسانی که در پی عيب های ديگران نيستند، همواره مشغول عيوب خويش و در صدد عيب زدايی از خود هستند؛ لذا بهانه ها را از عيب جويان می گيرند. نیز هر عمل خيرخواهانه و عمل بدخواهانه و پرهيز ما درباره ديگران می تواند بر طبق سنّت های الهی و بنابر خاصيّت اعمال به خود ما برگردد.
امام حسين عليه السّلام در ضمن خطبه ای می فرمايند: «هر گاه کسی به ديگرى نيكى كرده باشد، و آن شخص بر سپاس آن نيکی برنخيزد، خداوند به جاى آن شخص پاداش او را خواهد داد، زيرا خداوند بيش از همه عطا می کند و بيش از همه پاداش می دهد؛ فَمَهْمَا يَكُنْ لِأَحَدٍ عِنْدَ أَحَدٍ صَنِيعَةٌ لَهُ، رَأَى أَنَّهُ لَا يَقُومُ بِشُكْرِهَا، فَاللَّهُ لَهُ بِمُكَافَاتِهِ، فَإِنَّهُ أَجْزَلُ عَطَاءً وَ أَعْظَمُ أَجْراً». آنچه از اين کلام شريف بر می آيد اين است که اولا: نيکی نيکوکار نزد خداوند محفوظ است و بی پاسخ نخواهد ماند. ثانيا: خداوند ثواب نيکی را به مراتب بيشتر از آن خواهد داد. اين دو مضمون بازتاب وسيعی در بيانات قرآن دارند که در ذيل دو عنوان به بررسی برخی از آيات مربوطه پرداخته می شود.
امام حسين عليه السّلام در ضمن موعظه اى می فرمايد: «مبادا تو از كسانى باشى كه بر گناهان بندگان خدا بيمناك است ولى از عقوبت گناه خويش آسوده خاطر! زيرا خداى تبارك و تعالى در باره بهشت خود فريب نمى خورد [كه كسى بتواند با نيرنگ وارد بهشت شود] و دستيابى به آنچه نزد خداست [از ثواب و نعمت های آخرت] جز به اطاعت از او ممکن نيست؛ فَإِيَّاكَ أَنْ تَكُونَ مِمَّنْ يَخَافُ عَلَى الْعِبَادِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ يَأْمَنُ الْعُقُوبَةَ مِنْ ذَنْبِهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُخْدَعُ عَنْ جَنَّتِهِ وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِطَاعَتِهِ». امام عليه السّلام در اين حديث مخاطب خود را پرهيز می دهد از اينکه به گناه مردم پرداخته و نگران حال آنها باشد، در حالی که از گناهان خويش غافل بوده و خود را از عقوبت آنها ايمن می داند. در ادامه توضيح می دهد که خدا را درباره بهشت نمی توان فريب داد و نيل به پاداش آخرت و حيات بهشتی جز با اطاعت پروردگار ميسّر نيست. ضمن اينکه بايد توجّه داشت که اطاعت نيز اعم از عمل به اوامر و اجتناب از مناهی (گناهان) است و هر دو را شامل می شود.
