محرومیّت برخی افراد از اسباب هدایت الهی!

چرا خداوند همه را هدایت نکرده و راه کمال را برای همگان باز ننموده است؟!

هدایت الهی شامل همه موجودات و انسانها می گردد، امّا اگر کسی خود بستر رشد و هدایت تکوینی را نابود کند یا در برابر هدایت تشریعی عناد ورزد، ضلالت او به اختیار خود است. هدایت الهی چون نور خورشید و باران بر وجود همگان نازل می شود، امّا بعضی از انسانها از معرض نور و باران می گریزند.

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی یا از بین بردن زمينه هاى مساعد است، بدون اينكه فرد توسط اراده الهی بر هدایت یا گمراهی اجبار شده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال اختیاری خود که شامل نافرمانی و کفر و نفاق یا با توبه و جهاد و اطاعت فرامین خداوند است، توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند.

هدایت و ضلالت الهی، و مسئله عدل الهی؟

خداوند چندین بار در قرآن هدایت و گمراه نمودن انسانها را به خود نسبت داده می فرماید: «یضِلُّ اللَّهُ مَنْ یشَاءُ وَیهْدِی مَنْ یشَاءُ»؛ آیا این مسئله جبر نیست؟! آیا مجازات و جهنّمی نمودن انسانی را که خدا گمراه نموده، با عدل الهی منافات ندارد؟!

عمل و انتخاب انسان در هدایت و ضلالت او نقش مهمّی دارد و اگر مى بینیم که گمراهی بشر به خدا نسبت داده شده است، به خاطر آنست که این خاصیّت را «خداوند» در اعمال و انتخاب های او نهاده است. خداوند زمینه هدایت همگان را فراهم نموده است؛ ولی برخی از افراد با ارتکاب گناه و معصیت خود را از آن محروم می سازند و به ضلالت و گمراهی می افتند.
«هدايت الهى» به معناى توفيق بر كارهاى خير و راه‏ هاى نيك بختى و سعادت است و آن مخصوص كسانى است كه در راه حق گام بردارند و در اين راه مجاهده كنند. «ضلالت» نیز به معنی سلب اين توفيق و قطع اين كمك الهى که مخصوص گنهكاران و ستمگران و مسرفان و افراد بى‏ ايمان است.

«هدایت فطری» انسان در قرآن

قرآن در تبیین «هدایت فطری» انسان چه می فرماید؟

قرآن در تبیین «هدایت فطری» انسان مى‌ فرمايد: «خداوند فجور و تقوا را به نفس آدمى الهام كرد»؛ در واقع خداوند درك حسن و قبح عقلى را به صورت فطرى در درون جان انسان قرار داده، تا او را در مسير سعادت و تكامل هدايت كند. همچنین در سوره «روم» مسأله فطرى بودن دين مطرح شده؛ آن هم دين «حنيف» يعنى خالى از هر گونه گرايش به سوى باطل و كجى. از سویی تعبير به «دين»، تمام مبانى اصول دين و حداقل كليّات فروع دين را شامل مى ‌شود. همچنین در سوره «علق» نیز از تعلیم آدمی به وسیله قلم و مسائلی که نمی دانسته سخن می گوید.

تعامل هدایت فطری با پیشرفت علوم و دانش بشری

آیا هدایت فطری و غریزی با پیشرفت علوم و دانش بشری سازگار است؟

با پیشرفت علم روانشناسی و مطالعات درباره حواس اسرارآمیز حیوانات، اسرار شگفت انگیزی از هدایت فطری و غریزی موجودات زنده کشف شده است؛ مانند شیر خوردن نوزاد انسان بدون آموزش پیشین، استعداد کودکان در ابداع کلمات و سخن گفتن و درک زشتی ها و زیبایی ها، بازگشت ماهی قزل آلا از دریا به نهرهایی که در آنها متولد شده برای تخم گذاری، سفر مارماهی ها از نهرهای محل سکونت شان به انتهای اقیانوس اطلس برای تخم گذاری، شکار ماهی توسط گونه ای خفاش در تاریکی شب و هوشمندی مرموز این موجود در یافتن مسیر بازگشت به محل سکونتش.

علت گفتن «هادی» به خداوند؟!

چرا به خداوند «هادی» می گويند؟

واژه «هادى» از ماده «هدايت» در اصل به معنى راهنمائى توأم با لطف است. اين واژه هنگامى كه به عنوان يكى از صفات افعال الهى به كار مى رود به مسأله راهبرى او در تمام شئون حيات مادى و معنوى، ظاهرى و باطنى و تكوينى و تشريعى اشاره دارد. خدایی كه امواج هدايتش سراسر عالم وجود را در برگرفته و اگر لحظه اى از هدايت هاى تكوينى و تشريعى او دور بمانيم گمراه و نابود مى شويم.

اراده الهى بر عبودیّت بندگان، و کفر برخی از انسان ها!

اگر اراده الهى بر عبودیّت بندگان تعلّق گرفته، چرا گروهى راه کفر را پیش مى گیرند؟!

اراده الهی بر عبودیّت بندگان، اراده تشریعی است نه تکوینی. زیرا هدف از خلقت، عبادت و بندگی اجبارى نبوده است، بلکه عبادت توأم با اختیار است که ارزشمند است.
منظور از اراده تشریعی این است که خداوند برای هدایت انسان به مسیر عبودیت، به او «ارائه طريق» کرده است یعنی با وضع قوانین شرعی و بعثت انبیاء و ارسال رسل، راه عبودیت را به او نشان داده است.

اراده الهی بر ضلالت و هدایت برخی از انسانها و منافات آن با عدل الهی!

در بعضی از آیات قرآن مشاهده می کنیم که هدایت و گمراهی بندگان به خداوند منتسب شده است؛ مثل آیات 26 سوره بقره، 93 سوره نحل، 8 سوره فاطر، 27 سوره رعد و... . حال منظور از «اراده» خداوند بر «گمراهی» برخی از افراد در این آیات و آیه ای مثل «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهدِى مَنْ یَشاءُ» چیست؟! آیا عادلانه است که خداوند عده ای را گمراه کند و سپس به سبب گمراهی آنان را مجازات نماید؟!

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی و یا از بین بردن زمينه هاى مساعد است؛ بدون اينكه فرد را بر هدایت و یا گمراهی اجبار کرده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال خود توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند. این موضوع مورد تأیید بسیاری از آیات قرآن و روایات اسلامی است.

جایگاه اراده ما، در کنار اراده مطلق خداوند؟

اراده ما چه نسبتی با اراده خداوند دارد؟ اگر اراده خداوند مطلق است، «اراده انسان» دیگر چه معنا و مفهومی دارد؟! گاهی نیز می گويند: «اراده انسان در طول اراده خداوند است»، این مطلب به چه معنا است؟

اراده خداوند مطلق است؛ یعنی افعال انسان از اراده او سرچشمه می گیرند. امّا چنین مفهومی به معنای سلب اراده از انسان نیست؛ زیرا این دو اراده در طول یکدیگرند نه در عرض هم، که وجود یکی مانع وجود دیگری گردد. «اراده الهى» به معنای وجود نظام علّى و معلولى حاکم بر پدیده های جهان است؛ نه مداخله بى واسطه خدا. در این بین «اراده‏ انسان» نیز جزئى از همين نظامى است كه خدا آفريده؛ نه چيزى خارج از آن.

«هدایت الهی» هنگام مواجهه با شبهات

به بیان قرآن کریم چه کسانی در هنگام مواجهه با شک و شبهه مشمول «هدایت الهی» می شوند؟

انسانها در دوران زندگى خود معمولاً از نظر شك و شبهه دچار بحران مى شوند؛ اينجاست كه انسان وضع حساسى پيدا مى كند، مخصوصاً هنگامى كه با مجموعه اى از افكار و عقايد و آراى مخالف محيط خود و گاهى نيز با تبليغات از راه هاى گوناگون مواجه گردد. لذا اگر واقعاً حقيقت جو باشد خداوند او را راهنمايى خواهد كرد. قرآن مى فرمايد: «و كسانى كه در راه ما جهاد و كوشش كنند البته ما آنها را به راههايمان هدايت خواهيم كرد».

«هدایت تکوینی» موجودات

منظور از «هدایت تکوینی» موجودات چیست؟

«هدایت تکوینی» به این معناست که هر کدام از موجودات ضمن اینکه با هدف ویژه ای آفریده شدند، بعد از آن نیز به حال خود رها نشده و با هدايت مرموزى به سوى اهداف خود رهبرى مى‌شوند. اين «هدايت تكوينى» از نشانه‌ هاى ذات مقدّسى است كه اين جهان بزرگ را آفريده و تربيت و رهبرى مى‌ كند. این هدایت بحثی کلی و عمومی است که شامل همه موجودات و از جمله انسان می شود، و اين چيزى ماوراى هدايت انبياء(ع) است كه «هدايت تشريعى» نام دارد و مخصوص انسان‌ ها است.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

قال الصّادق عليه السّلام :

... رَحِمَ اللّهُ دَمْعَتَکَ، اَما اِنَّکَ مِنَ الَّذينَ يُعَدُّوَنَ مِنْ اَهْلِ الْجَزَعِ لَنا وَالَّذينَ يَفْرَحُونَ لِفَرَحِنا و يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا، اَما اِنّکَ سَتَرى عِنْدَ مَوْتِکَ حُضُورَ آبائى لَکَ... .

وسائل الشيعه ، ج 10، ص 397