در میان علوم ادب عرب، پیدایش علم عروض شکل ویژه‌ای دارد. فنون دیگر مانند: علم لغت، علم صرف، علم نحو و علم بلاغت، از ابتدای پیدایش تا رسیدن به درجه کمال، راه‌‌های پرپیچ و خمی را پیموده‌اند، اما فن عروض، بی‌هیچ سابقه علمی در زبان و ادبیات عربی، یکباره اختراع شد و مقبولیت عام پیدا کرد، به‌طوری که از ابتدای پیدایش تا امروز، هیچ‌کس در اساس آن دخل و تصرفی روا نداشته و همچنان مقبول و متقن و در عین‌حال مورد کم‌توجهی واقع‌شده و بدون پالایش باقی‌مانده است. تحقیق حاضر در قالب دو فصل، می‌کوشد نخست مفاهیم اولیه و هویت عالمان شیعی مؤثر در این دانش را معرفی کند، و سپس در بخش دوم دورههای پیدایش، گسترش، تثبیت و نقش عالمان امامیه در هر دوره را معرفی نماید.
ابوالمحاسن عبد‌العزیز‌بن سرایا‌بن نصر الطائی السنبسی، ملقب به صفى‌الدین، مشهور به صفى حلى و ابن‌السرایا و ابن‌ابى‌السرایا، در شهر حله که آن زمان از مراکز علمی و خاستگاه شیعه به‌شمار می‌رفت، متولد و در همان‌جا رشد یافت. او از بزرگان شعراى شیعه جزیرة‌العرب است كه در تمام فنون شعریه متبّحر و جلالت و فضل و كمالات او مسلم فریقین بود. این شاعر شیعی، با ابداع بدیعیه‌سرایی در گسترش دانش بدیع در عصر رکود و ایستایی نظم و نثر نقش موثری داشته است و او را باید عامل تحولی ماندگار، در حوزه ادب عربی، در بخش نظم دانست.
دانش «بلاغت» یکی از دانش‌های زبانی مسلمانان است که از سویی به کشف زیبایی‌های قرآن و دیگر متون ادبی و از سوی دیگر به درک دقیق متون کمک شایسته‌ای می‌کند. یک رشته از آثاری که در دانش بدیع تألیف شده، بدیعیه‌ها و شروح آنها است. خزانة‌الأدب و انوارالربیع دو نمونه از مشهورترین این آثار هستند. سید علی‌خان مدنی، یکی از دانشوران جهان تشیع است که در نهصد سالگیِ دانشِ بدیع، بدیعیه‌ای به نام «تقدیم علیّ» سروده و خود در کتاب أنوارالربیع فی علم‌البدیع به شرح آن نشسته است. اهمیت این کتاب به حدی است که برخی محققان معاصر که به بررسی دگردیسی دانش بلاغت پرداخته‌اند، این کتاب را نقطه پایان دگردیسی دانش بلاغت دانسته‌اند. هم‌چنین میزان ارجاعات محققان معاصر به این کتاب اهمیت آن را نشان می‌دهد.
در درازای تاریخ اسلام، همواره دانشمندانی بوده‌اند که با دانش خود از دین مبین اسلام دفاع و حمایت کرده و در کشف، رشد و توسعه علوم گوناگون، به‌ویژه علوم انسانی و اسلامی، نقشی به‌‌سزا داشته‌‌اند. در این میان، دانشمندان شیعی نیز با همه تلاش خود به‌‌پا خاسته و در این امر مهم، نقشی مؤثر ایفا کرده‌اند. یکی از علوم مهمی که نقشی بسیار در فهم دقیق زبان عربی، به‌ویژه مقاصد و لطایف قرآن کریم و روایات دارد، علوم بلاغت است که متشکل از سه علم «معانی»، «بیان» و «بدیع» است. یحیی‌بن حمزه علوی، یکی از دانشمندان تأثیرگذار و بزرگ شیعی، در علم بدیع از سرامدان عصر خود است. او در کتاب‌های الطراز و الایجاز به‌خوبی توانسته علوم بلاغت را به‌گونه‌ای شایان توجه، ارتقا دهد.
علم «نحو» یا «جمله‌شناسی» به دانش مطالعه قواعد مربوط به نحوه ترکیب و در کنار هم آمدن واژه‌ها به‌منظور ایجاد و درک جملات در یک زبان اطلاق میشود. این شاخه مهم از دستور هر زبان، نظام‌مندی و خلاقیت فراوانی را می‌طلبد. شیخ رضی‌الدین محمد‌بن حسن استرآبادی، معروف به شیخ رضی و ملقب به نجم الأئمه، و مایه افتخار از مفاخر دانشمندان شیعه در عرصه ادبیات عرب، صرف، نحو و بلاغت است. وی از نوادر روزگار عجم، عرب و شیعه است. شیخ رضی با نگارش و شرح کتاب‌های مهمی در زمینه ادبیات عرب، به‌ویژه در علم نحو، در گسترش و ترویج این علم سهم بسزایی داشته و توانسته تأثیر عمیقی در ادبیات عرب برجای بگذارد. در این تحقیق؛ با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به بررسی نقش وی در گسترش و توسعه علم نحو می‌پردازیم.
شیخ رضی یکی از علمای به‌نام شیعه است که در موارد متعددی از علم صرف مانند تعریف بنا کلمه، تعریف علم صرف، ساختار علم صرف، استعمال‌‌های باب‌‌های ثلاثی مزید، ادغام، تفکیک معنای مشارکت در باب استفعال و تفعل، نوآوری معنایی در باب استفعال و تفعل، ارجاع تعدد معنا به وحدت معنا و نوآوری در رابطه حروف حلقی و فتحه عین مضارع به نوآوری و ارائه نظریات مختلف پرداخته است.
قرآن کریم و احادیث شریف، دو منبع اصلی برای شناخت معارف و احکام الهی هستند. این دو منبع مهم، دارای کلماتی هستند که به بیان و شرح نیاز دارند. مقصود از واژگان دینی، کلماتی از قرآن کریم و احادیث شریف را گویند که نیازمند شرح و بیان هستند. تدوین غریب الحدیث‌ها، غریب القرآن‌ها و تفاسیر مختلف از ابتدای قرن دوم هجری قمری، گویای توجه علمای دین به این مسئله است. در این میان، نقش علمای شیعه بسیار پررنگ است تا آن‌جا که در دورههای مختلف تاکنون آثار بسیار مهمی از ایشان برجای مانده است. این مختصر بر آن است ضمن بیان آنچه در زمینه شرح واژگان دینی انجام‌شده است، جایگاه و نقش علمای شیعه را در این زمینه مشخص کند.
بخشی از پیشرفت‌های دانش لغت عربی به‌دست عالمان شیعه و دست‌کم متشیع در قالب‌های گوناگون رقم خورده است. این قالب‌ها را می‌توان در پنج‌گونه به شرح زیر، رصد کرد: پیدایشی، تبویبی، اصلاحی، گسترشی و گرایشی. این پیشرفت‌ها به‌دست عالمانی چون خلیل‌بن احمد فراهیدی، یعقوب‌بن اسحاق ابن‌سکیت، ابن‌درید، ابن‌فارس، ابن‌منظور، سید علی‌خان مدنی شیرازی، ابوهلال عسکری و فخرالدین طریحی رقم خورده است...
در میان واضعان علوم اسلامی، امام علی(ع) در ایجاد و شکل‌دهی علوم نقشی برجسته دارد. تأثیر ایشان بر حرکت عملی و ادبی جامعه اسلامی انکارناشدنی است. ایشان دانش‌آموخته مکتب وحی الهی و علم نبوی بودند؛ هر کس کمترین ارتباطی با تاریخ اسلام و مسلمین دارد، مقام بی‌نظیر امیرمؤمنان علی(ع) را در علم و دانش می‌‌داند؛ زیرا احادیث فراوانی از پیغمبر اکرم(ص) در زمینه علم وسیع علی(ع) نقل شده و همه علوم اسلامی طبق تصریح جمعی از دانشمندان اسلامی، از وجود او سرچشمه می‌گیرد و او بنیان‌گذار این علوم محسوب میشود. علاوه بر این، در تمام دوران خلفا، هر زمان مشکل مهمی در مسائل مختلف اسلامی پیش می‌‌آمد و همه از حل آن عاجز می‌‌ماندند، به علی(ع) پناه می‌‌بردند و حل نهایی را از او می‌‌خواستند، تنها مطالعه خطبه‌‌ها، نامه‌‌ها و کلمات قصار آن حضرت در نهج‌البلاغه برای پی‌بردن به این تحقیق کافی است. این نوشتار به بررسی نقش امام(ع) و تأثیر ایشان بر برخی علوم ادبی خواهد پرداخت...
