برهان علّت و معلول در حقيقت بر دو پايه استوار است؛ 1- جهانى كه ما در آن زندگى مى كنيم حادث و ممكن الوجود است. 2- هر موجود حادث و ممكن الوجود بايد منتهى به واجب الوجود گردد، و يا به عبارت ديگر وجودهاى وابسته بايد سرانجام به يك وجود مستقل منتهى شوند والّا تسلسل پیش می آید. از مجموع اين سخن نتيجه مى گيريم كه وجود ممكنات و حوادث جهان بايد به يك وجود واجب و ازلى منتهى گردد كه او را خدا (الله) مى ناميم
 

علّت مفهوم گسترده و اقسام زيادى دارد؛ علّت تامه، عنى چيزى كه وقتى موجود شد معلول بلافاصله ايجاد خواهد شد، و علّت ناقصه يعنى چيزى كه براى رسيدن به معلول نياز به ضميمه كردن امور ديگرى دارد. هم چنین اقسام دیگر علت عبارتند از: علّت فاعلى، علت غايى، علت مادّى و علت صورى، که از اقسام علّت هستند.

این عالمی که حادث است و دائما در حال تغییر است و قدیم نبوده، و محال است بدون علت به وجود آمده باشد، یا خود علت خویش است که باید قبل از وجود، موجود باشد، که این اجتماع نقیضین است، و یا معلول های دیگر جهان علت آن هستند که در این صورت دور پیش می آید، و یا معلول علتی است که آن هم معلول دیگری است تا بی نهایت که در این فرض تسلسل پیش می آید. لذا این جهان مخلوق خداوند واجب الوجود است، که هستى اش از درون ذات پاک او است.

قرآن در سوره طور آيه 35 مى فرمايد: «آيا آنها بدون خالق آفريده شده اند، يا اينكه خود خالق خويشند؟!». بدون شك هر مخلوق و حادثی از سه حال خارج نيست: يا بدون علّت آفريده شده، يا خود، علّت وجودى خويش است، و يا وجودى ازلى و ابدى(خدا) علّت او است. از آنجا كه احتمال اوّل و دوّم با هيچ عقل و وجدانى سازگار نيست، احتمال سوّم اثبات مى گردد؛ لذا خداوند احتمال اوّل و دوّم را به صورت استفهام انكارى ذكر مى كند و اين همان استدلال معروف علّت و معلول، است.

قانون علّت و معلول همان رابطه وجودى ميان دو چيز است، به طورى كه يكى وابسته به ديگرى باشد. قانون عليّت، اوّلين مسأله اى است كه فكر بشر را به خود مشغول ساخته و او را به انديشه براى كشف معمّاهاى هستى وادار كرده است. اگر ذهن انسان قانون علّيّت را نپذيرفته بود هرگز مفهوم «چرا»، در ذهن او پيدا نمى شد، همين «چرا»ست كه سرچشمه پيدايش تمام علوم و دانش هاى بشرى شده، و انسان را به بررسى ريشه ها و نتيجه هاى موجودات اين جهان و حوادث مختلف آن واداشته است.

از نخستين زمانى كه عقل و تميز در انسان پيدا می شود. با تجربه، يقين پيدا مى كند كه رابطه اى میان دست زدن به آتش و احساس درد و سوزش وجود دارد. یا به ارتباط نوشیدن آب و برطرف شدن تشنگى يقين حاصل مى كند. و به اين ترتيب قانون علّيّت را به صورت ساده و كمرنگ كشف مى كند. بعداً هرچه از عمر او مى گذرد و به تجارب ديگرى چه در زندگى و چه در علوم و دانش ها دست مى زند، قدرت و وسعت اين قانون را بيشتر درك مى كند.