خداوند در سوره «مومنون» از قول انسان مي فرمايد: «[آنها همچنان به راه غلط خود ادامه مى دهند] تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد، مى گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید. شاید در برابر آنچه ترک کردم [و کوتاهى نمودم] عمل صالحى انجام دهم». آری انسان در لحظه مرگ دست خود را خالى از حسنات و پشت خويش را سنگين از بار گناهان مي بيند و از گذشته اش به شدّت پشيمان مى شود لذا به فكر جبران مى افتد؛ اما سنت پروردگار چنين اجازه اى به هيچ كس نمى دهد، نه به نيكوكاران براي افزايش عمل نيك و نه به بدكاران براي توبه و جبران گذشته.

سه نفر از مسلمانان از حضور در جنگ «تبوك» سرباز زدند و هنگامى كه سپاه اسلام به مدينه بازگشت آن سه نفر نادم و پشيمان به خدمت پيامبر(ص) رسيدند، تا عذر خواهى كنند. امّا پيامبر(ص) از آنها اعراض كرد، و سخنى با آنها نگفت. به مسلمانان نيز دستور داد كه با آنان سخن نگويند. آری این کار پيامبر(ص) نوعى تعزير شمرده مى شود، و جزء مراتب نهى از منكر محسوب نمى گردد.

انصار به پیامبر(ص) عرض کردند اگر مشکل مالى پیدا شده، اموال ما در اختیار تو قرار دارد، آیه «قُلْ لاأَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى» نازل شد. منافقان گفتند: پیامبر بر خدا افترا بسته و هدفش این است که ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش ذلیل کند، آیه «أم یقولون افتری...» نازل شد گروهى پشیمان شدند و آیه: «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ...» نازل گردید.

آیه117 درباره ابو خیثمه نازل شد که به غزوه تبوک نرفت. یک روز که در کنار همسران خود بود به یاد پیامبر(ص) که در هوای گرم با دشمن مبارزه می کنند افتاد و پشیمان شد. سوار بر شتر شد و به سوی تبوک حرکت کرد تا به پیامبر(ص) رسید. آیه 118 درباره سه نفر از مسلمانان نازل شد که از شرکت در جنگ تبوک سرباز زدند. بعد از جنگ پیامبر(ص) عذر خواهی آنان را قبول نکرد و دستور داد احدى با آنها سخن نگوید. حتی زنانشان با آنها قطع رابطه کردند. فضای مدینه بر آنها تنگ شد و به کوه پناه بردند و از کار خود پشیمان شدند.

«نَفس» به گفته راغب، لسان العرب، قاموس، كتاب العين و ديگران به معناى «روح» است كه مركز ادراكات انسان مى باشد. در قرآن مجيد مراحلى براى «نفس» ذكر شده مانند: «نفس اماره،»؛ «نفس لوامة»؛ و «نفس مطمئنه».