امام علي(ع) در بيان تفاوت اعمال خیری که مورد رضایت خداوند است با لذات و هوس رانى هاى ناپايدار دنيا، می فرماید: «اين دو عمل چقدر با هم متفاوتند؛ عملى كه لذتش مى رود و عواقب سوء آن باقى مى ماند و عملى كه زحمتش مى رود و اجر و پاداشش باقى است»، همانند لذت آنی انسانی که شراب نوشیده در مقایسه با پاداش اخروی انسانی که در مسیر بندگی خدا، مشکلاتی را تحمل می کند، بر این اساس است كه امام علي(ع) می فرماید: «بهشت در ميان ناراحتى ها احاطه شده و دوزخ در ميان شهوات».

امام صادق(ع) در مورد صفات شخصی که با او مشورت می شود می فرماید: کسی که با او مشورت می شود باید عاقل، آزاده، متدين، دوست و برادر تو باشد. پس اگر شخص مورد مشورت، عاقل باشد از مشورتش نفع مى برى و اگر آزاده و متديّن باشد در نصيحت تو با نفس خود مجاهدت كرده و از راهنمائى تو مضايقه نمى كند و اگر دوست و برادر باشد وقتی او را بر سرّ خود مطلع كنى آن را كتمان می دارد و در اين صورت مشورت و نصيحت كامل مى شود.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را بيان كرده اند كه التزام به آنها لازم است؛ یکی از آنها «مشارطه» است. مشارطه یعنی عقل انسان با نفس او شرط می کند که مواظب سرمایه عمر باشد و در بازار دنیا طوری معامله کند که به سود مفید که همان بهشت و همنشینی با پیامبران و اولیاء است برسد. آری انسان باید در هر روز یا بعد از هر نماز با نفسش شرط کند که او عمرش را ضایع نکند و به اعضاء بدنش بگوید که گناه نکنند و سرمایه اش را از دست ندهند.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را بيان كرده اند كه التزام به آنها لازم است. يكي از آن امور «مراقبه» است كه بعد از مرحله «مشارطه» قرار دارد و شخص مراقب است تا نفسش از شرط هایی که با او گذاشته شده تخلف نكند. در این مرحله دو نوع دقت نظر لازم است: يكى قبل از عمل كه در قصد و حركت اوليه مراقب باشد كه براى خدا حركت كند، نه براى هوس. دوم در حین انجام عمل مراقب باشد حركات و سكناتش مطابق خواسته خداوند باشد.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را لازم می دانند؛ يكي از این امور كه بعد از مشارطه و مراقبه لازم است «محاسبه» مي ‌باشد؛ یعنی همان طور که خداوند اعمال ما را محاسبه می كند ما هم روزانه به محاسبه نفس بپردازيم، چنانچه نفس به وظیفه عمل كرده باشد، باید از او تشکر کرد و اگر معصيت كرده باشد بايد مواخذه شده و با انجام كارهاى خير آن را جبران كند.

یکی از راه های مبارزه با نفس، مهلت ندادن به نفس است؛ چون اگر فرصت پیدا کند با گناه انس می گیرد و عمر انسان را ضایع می کند. پس باید نفس را تنبیه کرد و او را از گناه باز داشت و به کارهای سخت مجبورش نمود و این گونه با نفس خود به مجاهدت برخاست؛ زیرا تنها در این صورت به هدایت می رسد. آری انسان با معاقبه به مرتبه «نفس لوامه» می رسد و هنگامی که نفسش رام شد و رشد کرد به «نفس مطمئنه» ارتقاء می یابد.

يكي از ويژگي‌ هاي متقین جهاد با نفس است؛ زیرا قرآن نفس را دشمن انسان می داند. امام صادق(ع) در این مورد می فرماید: «قلب را دوست خود و نفس خود را دشمن قرار ده». آری مبارزه با نفس جهاد اکبر و واجب می باشد و تنها کسی که مالک نفسش باشد می تواند از راه های تاریک و شبهات دوری کند و از جهنم در امان بماند. لذا امام سجاد(ع) از نفسش که امر به بدی و معصیت می کند به خدا شکایت می کند.

پیامبر(ص) مباره با نفس را به عنوان «جهاد اکبر» معرفی کردند. چرا که: 1- مبارزه با نفس طولانی است. 2- برای مبارزه با نفس باید از انواع وسائل استفاده شود. 3- همه مردم پیر و جوان باید با نفس مبارزه کنند. 4- همیشه جنگ داخلی سخت تر از جنگ خارجی می باشد. 5- پیروزی بر دشمن داخلی مقدمه پیروزی بر دشمن خارجی می باشد. 6- نفس و شیطان از قوی ترین دشمنانند. 7- در جنگ خارجی پیروزی و شهادت هر دو خوب است؛ اما در مورد نفس فقط پیروزی بر آن، انسان را به رضای الهی و بهشت می رساند.