امام علي(ع) درباره اوصاف «متقين» مي فرمايد: «هرگاه يكى از آنها ستوده شود، به هراس مى افتد و مى گويد: من از ديگران نسبت به خود آگاه ترم و پروردگارم به نفس من از خود من آگاه تر است ...». آری مدح در متقين تأثير نكرده بلكه مدح باعث بيدارى آنها مى شود؛ مدح متقين باعث انتقاد آنها از خود می شود چراکه متقين در مقام خودشناسى حرکت می کنند و وقتى خود را شناختند از مدح ديگران خشنود نشده و به نقد خود مى پردازند.

خداوند در سوره «بقره» هدف از نزول آيات الهى را تعقّل و انديشه ذكر مى كند و تعدادی از آيات قرآن، با لحن سرزنش بارى مردم را به خاطر عدم تفكر و تعقّل، مورد مؤاخذه قرار می دهد. قرآن می گوید: خداوند، نيروى تعقّل را در اختيار انسان نهاده كه براى درك واقعيّت ها از آن استفاده كند، و اگر نكند در خور ملامت و توبيخ است. قرآن عقل و خرد انسان را به عنوان يكى از منابع اصيل معرفت شناخته و همگان را به تعقّل و تفكّر بيشتر در همه مسائل دعوت مى كند.

حضرت موسى(ع) هنگام بازگشت از کوه طور، خشم شدید خود را آشکار ساخت و دست به بالاترین عکس العمل ها زد به این دلیل که افکار تخدیرشده بنى اسرائیل را به هم بریزد و انقلابى در آن جامعه منحرف شده از حق، ایجاد کند، در غیر این صورت بازگشت آنها به آسانى ممکن  نبود. زیرا آنها یک ملت نادان، لجوج و متعصب بودند که  اگر میانشان نغمه مخالفى سر داده می شد، برچیدن آثار شوم آن به این آسانى ممکن  نبود.
 

خداوند در سوره هود، مردم را به شقى و سعید تقسیم کرده است. برخی مفسران از آن برداشت جبر کرده اند، درحالیکه طبق آیات در آن روز گروهى در پرتو اعمالشان سعادتمند و گروهى به خاطر اعمالشان شقاوتمندند و خدا مى داند چه کسانى به اراده و به خواست خود در طریق سعادت گام مى نهند و چه گروهى با اراده خود در مسیر شقاوت گام مى نهند. بر طبق عقیده جبریون، تعلیم و تربیت لغو خواهد بود و آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانى، تشویق و توبیخ، مؤاخذه و پاداش، همگى ظالمانه محسوب مى گردند.

دستـورهاى الهى در واجبـات و محـرمات منحصر نمى شود، بلکـه مواردی وجود دارد که در عین اینکه ترک و انجام آن، کیفر و مؤاخذه اى همراه ندارد، ولى گاهى شرایط به گونه اى مى شود که ترک آن شایسته است، و مرتکب آن در اصطلاح شرع «تارک اولى» شمرده مى شود؛ چنین اعمالى در منطق عرفان، جرم و گناهى محسوب مى شود، که استغفار و انابه لازم دارد.

ایشان در رساله «سير و سلوك» 25 دستور برای سلوک الی الله داده است: 1- ترك آداب و عادات و رسوم؛ 2- عزم قاطع بر پيمودن راه؛ 3- رفق و مدارا؛ 4- وفا؛ 5- ثبات و دوام؛ 6- مراقبت؛ 7- محاسبه؛ 8- مؤاخذه؛ 9- مسارعت؛ 10- ارادت؛ 11- ادب؛ 12- نيّت؛ 13- صَمْت؛ 14- جوع و كم خوردن؛ 15- خلوت؛ 16- سَهَر و شب بيدارى؛ 17- دوام طهارت؛ 18- تضرّع به درگاه خداوند؛ 19- پرهيز از خواسته هاى نفس؛ 20- رازدارى و كتمان سرّ؛ 21- داشتن مربّى؛ 22- ورد؛ 23- نفى خواطرات؛ 24- فكر؛ 25- ذكر.