اسماعیلیه معتقدند که زمین هرگز خالى از حجّت که مظهر تمام ربوبیت است نمى شود و حجت خدا بر دو گونه است: ناطق و صامت، و اساس حجت، روى عدد هفت مى چرخد و محمدبن اسماعیل را وصی هفتمین محمد(ص) می دانند. اسماعیلیه معتقدند که علاوه بر حجت خدا، پیوسته در روى زمین دوازده نفر نقیب که حواریین و خواص حجت اند وجود دارد.
زیدیه و اسماعیلیه، مثل امامیه از فرقه هاى شیعى است با این تفاوت که امامیه، امامت را بر اساس نصّ نبوى براى دوازده امام می داند ولی زیّدیه، نص بر امامت را تنها براى على و امام حسن و امام حسین(ع) مى دانند و رهبرى پس از آن بزرگواران از آنِ هر هاشمى است که قیام مسلّحانه کند و به امامتِ خودش دعوت کند. اسماعیلیه امامت را تا امام صادق(ع) قبول دارند و پس از او به امامت فرزندش اسماعیل معتقدند و استمرار آن را در فرزندان او مى دانند.
پس از آنکه عبیدالله المهدی در مراکش به زندان افکنده شد، ابوعبدالله شیعی پس از استحکام موقعیت خود در سال 296 هـ در افریقیه، با سپاهی عظیم راهی آنجا شد و او را آزاد کرد و به عنوان مهدی موعود با او بیعت کرد. سپس در رقاده علناً به عنوان خلیفه با وى بیعت شد و با لقب المهدى بالله نخستین خلیفه فاطمى گشت. پس از مدتی ابوعبدالله به قتل رسید و عبیدالله پایه هاى حکومت خویش را بر خون یاران خود بنیان نهاد. او پس از آن به رتق و فتق امور پرداخت و پس از 25 سال خلافت از دنیا رفت.
محمد بن احمد نسفى در نخشب (نسف) آسیاى میانه متولد و نزد حسین مروزى تعالیم اسماعیلیه را فرا گرفت و داعى اسماعیلیان خراسان شد. توانست امیر نصر بن احمد سامانى را به کیش اسماعیلیان درآورد. او مذهب اسماعیلیه را با فلسفه نوافلاطونى درآمیخت و فلسفه را به مذهب اسماعیلیه وارد کرد. وى کتابى به نام المحصول نوشت و از امامت و مهدویت محمد بن اسماعیل دفاع کرد. وى دوران محمد بن اسماعیل را دوران ملغى شدن شریعت معرفى کرده و وى را ناسخ شریعت محمدى مى دانست. این کتاب تأثیر عمیقى بر اندیشه قرامطه گذاشت.
احمد بن حمدان در رى به دنیا آمد. وى از سالهاى 295 هـ در رى به تبلیغ اسماعیلیه پرداخت. در حدود سال 310 هـ توانست امیر احمد بن على حاکم رى را به کیش اسماعیلى درآورد. سامانیان به رى لشگر کشیده و امیر احمد را خلع کردند و ابوحاتم به طبرستان گریخت. در آنجا مرداویج، یکى از نظامیان منطقه را به کیش اسماعیلى دعوت کرد. گویا ابوحاتم در دیلم ادعاى ظهور مهدى در تاریخ معینى را کرد، ولى چون زمان مقرر مهدى ظهور نکرد، مردم از وى بریده و مرداویج قصد جان وى را کرد. او نیز فرار کرده و در سال 322 ق از دنیا رفت.
در نگاه اسماعیلیه قضاء و قدر دو موجود علوى هستند که به تدبیر عالم پایین پرداخته و در تدبیر عالَم از طرف خداوند مأذون هستند. آن دو همان سابق و تالى یا عقل اول و نفس کلى هستند.
از سال 160 هـ ق، قرامطه با تبلیغ به مهدویت محمد بن اسماعیل توسط حمدان بن اشعث قرمط ظهور کرد. آنها در سلمیّه شام مرکز دعوت تشکیل دادند و تبلیغ اسماعیلیه در شام و بحرین و ایران و شمال آفریقا گسترش پیدا کرد و از آنجا که عباسیان به شورش زنجیان مشغول بودند قرامطه توسعه یافت تا اینکه معتضد عباسی آنها را سرکوب کرد.
سعید بن حسین معروف به عبیدالله المهدى که خود را از نسل عبدالله بن جعفر(ع) می دانست در سال 286 هـ به رهبرى دستگاه مرکزى دعوت اسماعیلیه در شام رسید و برخلاف قرامطه که به مهدویت محمد بن اسماعیل قائل بودند، خود را امام و مهدى نامید و مهدویت را یک مفهوم نوعی و منطبق به هر کسى دانست. زکرویة بن مهرویه یکى از داعیان اسماعیلى بر ضد او قیام کرد و او به فلسطین و سپس مصر و پس از آن مغرب رهسپار شد و درنهایت در سجلماسه مراکش به زندان افکنده شد. اما ابوعبدالله شیعی با سپاهی عظیم راهی آنجا شد و او را آزاد کرد.
قال علي (عليه السلام):
اَلْحَاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللَّهِ، وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ يَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ.
حج گزار و عمره گزار، واردشدگان بر خداوند مى باشند و بر خدا است که وارد شده بر خود را گرامى داشته، او را مشمول مغفرت و آمرزش خويش قرار دهد.
وسائل الشيعه: 4/116