برای جلوگیری از سقوط در ورطه «از خود بیگانگی» و درمان آن لازم است فرد یا جامعه با محاسبه نفس و بازنگری نقادانه نسبت به گذشته، هویت واقعی خویش را بیابد. در واقع پیدایش «از خود بیگانگی»، گاه به دست خود انسان، و گاه با غفلت خود و طرح و برنامه دیگران صورت می پذیرد. از این رو تنبه و خارج شدن از غفلت، یکی از شیوه های درمان «از خود بیگانگی» است. از سویی استعمارگران از غفلت جامعه استفاده کرده و درصدد تعیین هویت فرهنگی او بر می آیند. لذا لازم است هویت واقعی فردی و جمعی خود را شناخته و مراقب آن باشیم.

انسان بايد در دنيا به حساب اعمال خود برسد؛ حساب انسان، علاوه بر اينكه بدست فرشتگان است، بدست خود او نيز مى‌باشد. يك مسلمان همان‌گونه كه در امور مالى حسابگر خويش است، در امور معنوى نيز بايد نقاط ضعف و قوّت خود را حساب كند و ببيند عوامل عدم موفّقيّت او چه بوده است. بزرگان پيشين، محاسبه را جزء برنامه‌هايشان قرار مى‌دادند. در حسابرسي اعمال، سه مشكل مهمّ وجود دارد: عيب هاي خود را نمى‌بيند، معمولا اعمال خود را نمى‌نويسد و گاهى لغزش ها به نظرش نمى‌آيد.

امام علی(ع) فرمود: «كسى كه محاسبه نفس خويشتن كند، بر عيوب خويش واقف مى شود، و از گناهانش با خبر مى گردد و از گناه توبه مى كند، و عيوب را اصلاح مى نمايد».

بعضى از بزرگان علم اخلاق در توضيح حقيقت محاسبه، چنين گفته اند كه مانند محاسبه با شريك است كه درباره سرمايه و سود و زيان بينديشد؛ اگر سودى حاصل شده، سهم خود را از شريك بگيرد و تشكّر كند و اگر خسرانى حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آينده كند. سرمايه مهمّ انسان يعنى عمر كه در اختيار نفس اوست نيز همين گونه است؛ سود آن كارهاى خير، و خسران آن گناهان است؛ و موسم تجارت تمام طول روز، و شريك او در معامله، نفس امّاره است.

در آیات و روایات بر «محاسبه نفس» بسیار تاکید شده است؛ لذا نبايد هيچ گاه از حساب خود غافل بود. در هر حركتي ـ گرچه كوچك باشد ـ اگر باطل را تقويت كرديم به همان اندازه از دين خدا فاصله گرفته ‏ايم حتی قرآن روي حركت لبهاي ما تكيه مي‏ كند كه مبادا به گونه ‏اي حركت دهيم كه كسي را بيازارد و يا تحقير كند، چنانكه روي حركت چشم و نحوه ديدن ما نيز نظر دارد؛ پس نبايد از محاسبه خود غافل بود.

رسيدن به حكمت عبادات كار آساني نيست؛ هم در تشخيص راه و هم در پيمودن آن مشكلات بسياری هست. لذا فرمودند: صراط مستقيمي كه در نماز از خدا مي ‏طلبيم «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ» از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است.

آيات زيادى از قرآن خبر از وجود نظم و حساب در مجموعه جهان آفرينش مى دهد، و انسانها را به دقّت و انديشه در اين نظم و حساب دعوت مى كند؛ از سوى ديگر قرآن مجيد از حساب دقيق روز قيامت خبر داده است، و یکی از نام هاى روز قيامت، «يوم الحساب» است. با اين حال چگونه انسان مى تواند از حساب خويش در اين جهان غافل بماند؟!. او كه بايد فردا به حساب خود برسد چه بهتر كه در اين دنيا ناظر بر حساب خويش باشد؛ در روايات اسلامى، مسأله محاسبه نفس از اين هم گسترده تر و واضح تر مطرح شده است.

مردى از امام علی(ع) پرسيد، اى اميرمؤمنان! انسان چگونه نفس خويش را محاسبه كند؟ امام فرمود: هنگامى كه صبح را به شام مى رساند، نفس خويش را مخاطب ساخته چنين گويد: اى نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى گردد، و خداوند از تو درباره آن سؤال مى كند كه در چه راه آن را سپرى كردى؟ چه عملى در آن انجام دادى؟ آيا به ياد خدا بودى، و حمد او را به جا آوردى؟ و... .