امام علي(ع) در پاسخ به سؤال کسی که پرسید: آیا خدا را دیده ای؟ فرمود: «آيا ممكن است كسى را كه نمى بينم عبادت كنم؟ چشم ها هرگز او را آشكارا نبيند؛ اما قلبها با نيروى حقايق ايمان، وى را درك مى كند». البته منظور حضرت از حقايق ايمان، اصول اعتقادى و معارف حقّه است.

امام علي(ع) درباره عبرت دانستن زندگانی و شهادت خود می فرماید: «من ديروز يار و همنشين شما بودم و امروز [كه در بستر شهادت افتاده ام] عبرتى براى شما هستم و فردا از شما جدا خواهم شد [و دنيا را وداع مى گويم]». منظور حضرت اين است كه من كه ديروز فاتح خيبر و احزاب و بدر بودم، با گذشت يك روز دگرگون شدم و اكنون با فرق شكافته در بستر شهادت هستم و اين وضع من به شما درس بى وفايى دنيا مى دهد و فردا كه جاى خالى مرا ببينيد، احساس مى كنيد كه دنيا تا چه اندازه بى اعتبار است.

به علی(ع) خبر دادند كه معاويه شما را دشنام و لعن مى كند. امام بر فراز منبر كوفه، پس از حمد و ثناى الهى فرمودند: «اى مردم، مرگم نزديك شده و من نیز همانند پيامبر، كتاب خدا و خانواده ام را در بين شما مى گذارم. منافقان با كينه ورزى به من و مؤمنان با دوستى من آزمایش می شوند... آگاه باشید، معاويه مرا لعن و دشنام مى گويد. خداوندا سختگيریت را بر وى شدّت بخش و لعن را بر مستحقّ آن فرود آور، آمين». آن گاه از منبر فرود آمد و بر منبر نرفت تا آن كه توسّط ابن ملجم به شهادت رسيد.

امام علی(ع) پس از نافرمانی کوفیان و سرزنش آنها، در بیان علت عدم ترک کوفه می فرماید: «به خدا سوگند اگر اميدم به شهادت نبود مركب خويش را آماده كرده و از شما دور می شدم». بر این اساس شهادت، يكى از اهداف آن حضرت براى ماندن در بین آن گروه بود. هم چنین بيرون رفتن حضرت، مفهومش ترك وظايف امامت نيست بلكه امام مى تواند به ميان جمع آماده ترى برود؛ از این رو می فرماید: «مادامى كه نسيم هاى جنوب و شمال در حركتند هرگز شما را طلب نمى كردم». در واقع امام به آنها می فهماند كه من هرگز به سراغ شما نخواهم آمد.

امام علی(ع) با توصیه به ترک «انتقام» و دعوت به «صبر» می فرمایند: «من كى آتش خشمم را فرو نشانم آيا هنگامى كه از انتقام ناتوانم و يا هنگامى كه قادر بر انتقامم؟». انسان خشمگين در برابر ظلم دو حالت دارد: گاه قصد انتقام دارد؛ اما توانایی آن را ندارد، اطرافیان او را به صبر دعوت می کنند، اما به مجرد توانایی بر انتقام، او را به عفو فرا می خوانند. لذا انتقام جويى در هیچ حالتی عاقلانه و صحيح نيست. مانند عفو عمومي پيامبر(ص) در فتح مكه و عفو امام(ع) در مورد اصحاب جمل با وجود توانايي بر انتقام، و...

روایات متعددی در باب شهادت امام علی(ع) وجود دارد. در برخي از روايات آمده كه حضرت در مدخل ورودی مسجد مورد حمله «ابن ملجم» قرار گرفته است. در نقل‌ دیگر آمده امام(ع) در حال بیدار کردن مردم برای نماز بود که مورد حمله قرار گرفته است. اما بسیاری از تواریخ، اشاره به نقل نخست دارند. در مقابل، روایات دیگری زمان حمله «ابن ملجم» را در هنگام نماز می دانند. لذا «میثم تمار» می گوید: امام نماز صبح را آغاز کرده بود و در حالی که یازده آیه از سوره انبیاء را خوانده بود، که «ابن ملجم» با شمشیر ضربتی به سر امام زد.

پيامبر(ص) على(ع) را ذو القرنين ناميده و فرمود: اى مردم ذو القرنين يعنى برادر و پسر عمويم على بن ابى طالب را دوست بداريد. و نيز خطاب به على(ع) فرمود: تو ذو القرنينِ بهشت هستى. شارحان حديث گفته اند: يعنى صاحب دو طرف بهشت و مُلک با عظمت آن. و از ثعلب نقل شده: منظور اين است که على پدر دو شخصيّت بسيار بزرگوار امّت، حسن و حسين مى باشد، يا ذو القرنين بدين معناست که دو شکاف در سرش به وجود آمده يکى از ضربت عمرو بن عبدوُدّ در جنگ خندق، و ديگرى از ضربت ابن ملجم.

ابن حزم معتقد است ابن ملجم امام علی را طبق اجتهادش کشت، لذا نباید قصاص می شد. در این رابطه می توان پاسخ داد: این اعتقاد با احادیث صحیح پیامبر(ص) که قاتل امام را شقی ترین امت توصیف کرده، منافات دارد. ثانیا باز شدن باب چنین اجتهادی قابل سرایت به جواز قتل همه انبیاء وخلفاست. ثالثا هیچ اجماعی بر معذور بودن ابن ملجم بر ارتکاب چنین جنایتی وجود ندارد مگر نزد خوارج که از دین خارج اند. رابعا عمل امام حسن(ع) در کشتن ابن ملجم و تأیید آن از سوى صحابه و تابعان نشان مى دهد که اجتهاد در آن راه ندارد.

اولاً: سخن ابن تیمیه که عمل ابن ملجم را از روی اجتهاد دانسته، در حالى است که پیامبر(ص) در حدیث صحیح السند، ابن ملجم را با تعبیر« شقى ترین مردم» توصیف کرده است، و صحابه را به همراهی علی(ع) دستور به کشتن مارقین داده که ابن ملجم یکی از آنها است. ثانیاَ: چگونه پیامبر(ص) به قتل علی(ع) راضی می شوند در حالی که می فرماید: «خدا علی را رحمت کند... حق همراه علی است و علی همراه با حق و...» ثالثاً: باید پرسید: چگونه ابن تیمیه قبول می کند که هر کس با اجتهاد خود بتواند خلیفه مسلمین را به قتل برساند.
 

ابن حجر در «إصابه» نوشته: «حُسن ظنّ و گمان نیکو به صحابه موجب مى شود که ما عمل آنها را در جنگها توجیه کنیم و بگوئیم که هر مجتهد خطا کار اجر و پاداش دارد».این سخن نادرستی است، زیرا در این صورت جنایات بسیارى از صحابه را باید داراى ثواب دانست، افرادى مانند: ابن ملجم، قاتل امام علی(ع)، معاویه، قاتل هزاران انسان بی گناه و خالد بن ولید، قاتل مالک و زنا کننده با همسر او. در واقع خلیفه اول نخستین کسى است که باب توجیه و اجتهاد را گشود، و به این بهانه دامان مجرمان را پاک کرد.