دانشمندان شیعی از همان سده‌های نخست به‌تدوین کتاب‌هایی درباره رجال همت گماشتند. دیدگاه خاورشناسان درباره اهمیت و کارایی دانش رجال، البته با دیدگاه مسلمانان کاملاً متفاوت است. در‌واقع خاورشناسان که از سده نوزدهم، فعالیت‌های بسیار اندکی در حوزه رجال به‌ویژه رجال شیعی داشته‌اند. این جستار به‌اندازه بضاعت علمی می‌کوشد ضمن معرفی و تبیین نقش عالمان شیعی در گسترش علم رجال، گونه‌های مختلف مطالعات خاورشناسان در این زمینه را بیان کند....

جایگاه قرآن و حدیث در میان منابع و سرچشمه‌های ادب پارسی، متفاوت و ممتاز است؛ تا آن‌جاکه می‌توان گفت نظم و نثر فارسی، بیشترین وام‌گیری را از متون دینی دارند. یکی از علل این حجم از تأثیرپذیری، دانش دینی گویندگان فارسی‌زبان بود. در گذشته تا پیش از مشروطه و تخصصی‌شدن دانش‌ها، بیشتر فرهیختگان و ادیبان، دانش‌آموختگان مدارس دینی بودند، چنان‌که عالم به کسی می‌گفتند که علم دین می‌دانست...

گردآوری و تدوین حدیث در قالب مجموعه‌های مختلف موضوعی یا غیر آن مانند تدوین کتب صحاح، مسند‌نویسی، جزء‌نگاری، مستخرجات، معاجم و کتب تخریج، امری است که سابقه آن به پس از قرن دوم هجری می‌رسد. شاید بتوان گفت گردآوری مجموعه‌ای از احادیث با رویکرد ادبی و بلاغی پیش از سید‌رضی سابقه نداشته است و همین امر یکی از عوامل جاودانگی کتاب وی باشد و موجب شده تا این کتاب، میراثی ارزشمند و یک اثر ادبی حدیثی فاخر شناخته شود. پرسش اصلی این است که با توجه به آن‌که سید‌رضی تنها با رویکرد ادبی به جمع و تألیف این کتاب پرداخته، تا چه حد این کتاب در ادبیات عرب و نیز دیگر علوم اسلامی به‌خصوص علم حدیث مورد توجه قرار گرفته و اساساً چه نقشی در گسترش این علوم و دیگر دانش‌ها داشته است؟

در فرهنگ شیعی، دعا از قرآن آغاز، با ادعیه منقول از پیامبر توسعه و با دعاهای امامان به اوج می‌رسد. تفاوت میان اهل‌سنت و شیعه در همین دعاهای مأثور ائمه اطهار(ع) است. برخی گروه‌ها و جریان‌های اسلامی هم‌چون اهل‌سنت و صوفیان، به ادعیه نبوی اکتفا و بر آن توقف کردند، اما در میان شیعه حجم گسترده و فراوانی از ادعیه از زبان جانشینان به حق پیامبر(ص) نقل‌شده است. این امر خود سبب گستردگی کمّی متون دعایی شیعه، در مقایسه با اهل‌سنت شده است.

در میان بیشتر حدیث‌پژوهان و دنبال‌کنندگان مباحث حدیثی و عموم دانش‌آموختگان حوزوی، این تصور غالب است که گزارش احادیث بر پایه نقل شفاهی و در قالب گفتار صورت پذیرفته و لااقل تا عصر تألیف کتب اربعه این رویه شایع بوده است. بررسی شواهد گوناگون گواه آن است که از همان ابتدا این مکتوبات بودند که بستر نقل و گسترش معارف اهل‌بیت(ع) را فراهم آورده‌اند. به‌عبارت دیگر میراث حدیثی امامیه در بستر مکتوبات تولد یافته و بالیده است. نوشته حاضر بر آن است که با ارائه شواهد روایی و تاریخی به این اطمینان دست یابد که نقل و انتقالات شفاهی به‌اندازه‌ای اندک بوده که می‌توان آن را در فرآیند روایت احادیث نادیده انگاشت. در مقابل آشکار می‌شود که ثبت و نشر مکتوب احادیث از زمان بیان آنها از سوی ائمه(ع) رخ داده و تا قرن پنجم و پس از آن نیز استمرار یافته است.

بی‌تردید بسیاری از مناطق جغرافیایی در نشر علوم اسلامی، با تناسب‌های مختلف، سهیم هستند. روشن است که شیعیان قم، کوفه و بغداد در برهه‌هایی از تاریخ در نشر حدیث نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند. خراسان، به‌جهت دوردست‌بودن از مرکز حکومت اسلامی و هم‌چنین به‌دلیل پهناوری ویژه، در بسیاری از پژوهش‌های شیعی غایب از نظرهاست. این پژوهش بر آن است تا سهم خراسان بزرگ را در نشر حدیث شیعه بررسی کند. خراسان تا سده پنجم هجری شامل کدام مناطق می‌شده، و در این مناطق چه تلاش‌های ارزشمند حدیثی شکل‌گرفته است؟ دوره‌های قوت و ضعف حدیث‌پژوهان شیعی در پنج قرن نخست هجری تا چه اندازه دست‌یافتنی است؟ چه آثار ارزشمندی در این مناطق تألیف شده و ارتباط حوزه‌های حدیثی شیعه با دیگر حوزه‌های فریقین چگونه بوده است؟ این‌ها مسائل مهمی در حوزه حدیث خراسان است و لازم است بدان پرداخته شود. در این پژوهش، در حد توان به این پرسش‌ها پاسخ داده خواهد شد.

شهر ری به‌عنوان یکی از مناطق مهم حوزه حدیث شیعه اهمیت بسیاری دارد. ورود اسلام به این شهر از زمان خلیفه دوم شروع شده است، به‌همین‌سبب ناصبی‌گری شاخصه اولیه این شهر است و برخی روایات به این مطلب اشاره دارند، اما از زمان صادقین(ع) برخی یاران ایشان که اهل ری بودند، تفکر شیعی وارد این شهر شد. مکتب حدیثی شیعی ری از قرن چهارم بعد از مکتب حدیثی قم، تأسیس شد و با ظهور بزرگانی مانند کلینی و صدوق این شهر، درشمار یکی از مهم‌ترین مراکز حدیثی شیعه قرار گرفت. مهم‌ترین فعالیت‌های محدثان ری عبارت است از: تألیف کتاب، تشکیل جلسات مناظره، رحلات حدیثی. ویژگی‌های مهم حدیثی ری عبارت است از: کثرت محدثان شیعی و سنی، اسناد عالی احادیث، پالایش و تبویب احادیث و حدیث‌گرایی.

مدرسه حدیثی قم یکی از مؤثرترین و فعال‌ترین مراکز حدیثی شیعه به‌ویژه در سده های سوم و چهارم هجری و حلقه واسطه انتقال میراث حدیثی از کوفه به بغداد بوده است. پیدایش این مدرسه حدیثی با شکل‌گیری شهر شیعی قم گره خورده است. با انتقال میراث جریان فکری مُحدِّثْ متکلمان کوفه در نیمه قرن سوم به قم، این جریان به اصلی‌ترین جریان فکری قم تبدیل شد. گرچه رویکرد عمومی در قم رویکرد حدیثی بود و مشایخ این مدرسه از ورود به عرصه نظریه‌پردازی و تبیین‌های خارج از چارچوب نص پرهیز می‌کردند، اما اندیشمندان این مدرسه برای روشن‌کردن مفاهیم و آموزه‌های اعتقادی و نشان‌دادن نظام معرفتی درون‌ متن مقدس به تبیین‌گری پرداختند. هم‌چنين در رویارویی با اندیشه‌های مخالف پا به عرصه نقادی و ردّیه‌نویسی نیز گذاشتند. بدین‌ترتیب مدرسه قم برگ مهمی در تاریخ کلام امامیه را رقم زد و با دارا بودن شاخص‌های کلامی و با روش مشخص به تولید میراثی ارزشمند در حوزه کلام تبیینی نائل آمد.

حدیث، مهم‌ترین منبع استنباط احکام اسلام، پس از قرآن است. یکی از مهم‌ترین ابزار سنجش اعتبار حدیث که با منبع، سند، متن و محتوا ارتباط دارد، دانش «تخریج» است. با تخریج هر حدیث، می‌توان به منابع متعدد، متن‌ها و راه‌های گوناگون، و نمایه‌های موضوعی آن دست یافت. تاکنون پژوهشی درباره جایگاه و نقش عالمان شیعه در گسترش این دانش، انجام نگرفته است. پژوهش پیش‌رو، برای اثبات گستردگی نقش عالمان شیعه در دانش تخریج و توسعه بهره‌وری از فایده‌های آن، نمونه‌های متعددی از عملکرد دوازده تَن از محدثان شیعه در انواع تخریج را به‌ترتیب وفات مؤلفان آثار آورده است.

حدیث‌ها به‌شکل‌های گوناگون دچار آسیب می‌شوند؛ گاهی راوی در شنیدن یا نقل‌کردن اشتباه می‌کرد. گاهی نیز نویسنده درست نمی‌دید و راست نمی‌نوشت. هم‌چنین کتاب نیز گاهی، ناقص، پاره و تیره می‌شد. افزون بر این، بهره‌گیران از حدیث، در تعامل و فهم و کاربرد آن، کاستی‌ها و خطاهایی دارند که گاه از کاستی شیوه پژوهش پدید می‌آید و گاه برخاسته از نگرش ویژه پژوهش‌گر است که او را به آسیبی همیشگی در رویارویی با متون حدیث، دچار می‌کند؛ آسیبی که گاه به شکل ایجاد فرقه‌هایی دگراندیش و کژاندیش، هم‌چون اخباریان، جمودگرایان و سلفیان جلوه می‌نماید. حدیث‌پژوهان در هر دو حوزه شیعه و اهل‌سنت، کوشیده‌اند که این آسیب‌ها را شناسایی کنند و در موارد بسیاری، درصدد حل آن برآمده‌اند. در این نوشته می‌کوشیم در چند بخش، به تلاش‌های امامان(ع)، راویان و محدثان شیعه، در این عرصه اشاره کنیم.