پیشینه و تاریخ اجتهاد و استنباط فقهی نزد علمای شیعه

پیشینه و سیر تاریخی اجتهاد و استنباط فقهی در تاریخ شیعه چگونه بوده است؟

تاریخ اجتهاد فقهی در مذهب شیعه دوره های مختلفی را چون دیگر دانش ها پیموده است:
1. عصر رسول خدا: عصر مشترک همه مسلمانان بوده كه همگى احكام خويش را بدون واسطه از آن حضرت مى گرفتند.
2. عصر حضور امامان اهل بیت(ع): تلاش های ائمه اطهار(ع) برای تبیین احکام و حل مشکلات امت اسلامی نمودهای متفاوتی داشت که یکی از آنها پرورش فقهایی از میان اصحاب خود بوده است.
3. عصر شكل ‏بندى و تبويب فقه‏: با شروع دوران غیبت کبری فقیهان جامع الشرایط مسئولیت افتا و پاسخ‏ گویى را به عهده گرفتند. در این مرحله، کار کسانی که باید آنان را‌ محدّث‌-فقیه نامید، تنظیم نصوص در قالب عبارات فقهی بدون ذکر سند بود.
4. عصر تحوّل در عرصه فقاهت و اجتهاد: اين دوره از عصر شيخ طوسى و با نوشتن كتاب «مبسوط» آغاز شد. در این دوره مسائل جدید با استفاده از قواعدو اصول کلی و تفریع فروع نگاشته شد.
5. عصر ركود و تقليد: اين دوره از نيمه قرن پنجم آغاز و تا پايان قرن ششم ادامه مى يابد. به سبب عظمت علمى شيخ طوسى تا سالها فقيه مستقلى كه بتواند بر خلاف نظرات شيخ فتوا دهد يافت نشد.
6. عصر تجديد حيات فقه: در اواخر قرن ششم راه نقد افكار شیخ طوسی گشوده شد. پرچمدار نهضت نقد آرای شیخ طوسی، محمّد بن ادريس حلّى بود. از دیگر علمای بزرگ این دوره «محقّق حلّى» نویسنده کتاب «شرایع الإسلام» است.
7. عصر اخبارى گرى‏: در اوایل قرن یازدهم هجری قمری، حدیث گرایی با فعالیت های شخصی به نام محمد امین استرآبادی مجددا ظهور کرد. اخباری ها فقط اخبار و احادیث را در استباط احکام شرعی موجّه دانستند و اعلام کردند که «قرآن» و «اجماع» و «عقل» را به عنوان راه های استنباط احکام به رسمیت نمی شناسند.
8. عصر تجديد حيات اجتهاد: اين دوره، از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد و اخباری گری را به طور کلی از جریان مسلط حوزه های علمیه به زیرکشید. در اواخر سلطه اخباريون علّامه وحيد بهبهانى در برابر تفكّر اخبارى گرى برخاست و مبانى اخباريون را نقد كرد و به تقويت مبانى مجتهدان اصولى پرداخت.
9. عصر نوآورى هاى فقهى‏: اين دوره، از نيمه قرن سيزدهم آغاز شد. پيشواى این نوآوری ها در فقه و اصول، شيخ مرتضى انصارى بود. آخوند خراسانی یکی از برجسته ترین شاگرادن شیخ انصاری بود که خود نيز داراى نوآورى هايى در «اصول فقه» است.

نسبتی ناروا به مرحوم «کلینی»!

آیا نسبتی که «محدث نوری» به مرحوم «کلینی» در مورد اعتقاد به تحریف قرآن داده است، واقعیت دارد؟!

«محدث نورى» به استناد رواياتى كه در «كافى» شريف آمده است و از ديدگاه او ـ به دلالت ضمنى و نه اصلى ـ دال بر تحريف است، به مرحوم «ثقة‌الاسلام كلينى» نسبت مى‌دهد كه او قايل به تحريف قرآن است. در پاسخ بايد گفت: اكثر رواياتى كه او بدان اشاره كرده، رواياتى است كه مرحوم كلينى بى‌آنكه صحت آنها را پذيرفته باشد آورده است؛ مرحوم علامه مجلسى نيز ـ در شرح كافى ـ به ضعف سند بسيارى از آنها تصريح نموده است. ازضعف سند آنها كه بگذريم، آنها نه دلالتى بر تحريف دارند نه اشارتى؛ بلكه هريك معانى ديگرى دارند؛ و چيزى كه ـ در مجموع ـ از دلالت آنها قابل استفاده است اين است كه علم به جميع قرآن ـ اعم‌از ظاهر و باطن آن ـ نزد امامان اهل‌بيت(ع) است؛ زيرا اينان اهل‌بيتى هستند كه قرآن در ميان آنان نازل شده است، و «اهل خانه از آنچه در آن است بهتر باخبرند».

توصیه امام علی(ع) درباره «اصلاح ذات البین»

امام علی(عليه السلام) چه وصیتی درباره «اصلاح ذات البین» فرموده اند؟

ایشان مي فرمايد من از رسول اکرم(ص) شنیدم که فرمودند: «اصلاح ميان مردم از تمام نمازها و روزه ها [ی مستحبی] برتر است». علت برتر بودن اصلاح ذات البين بر نماز و روزه روشن است؛ زيرا اگر مسأله اصلاح در ميان دوستان و رفع كدورت ها و زدودن دشمنى ها و تبديل آن به صميميت و دوستى نباشد منجر به تشتت و تزلزل ميان آنها مى شود و به تعبير قرآن به فشل و سستى مى انجامد. به همين دليل اصلاح ذات البين از برترين عبادت ها شمرده شده است.

بررسی روايات دال بر «شكست هر قيام قبل از ظهور» حضرت مهدی(عج)

منظور از رواياتی كه می گويند هر قيامی قبل از قيام حضرت مهدی(عج) با شكست مواجه می شود، چيست؟!

در اين باره چند دسته روايت داريم كه می گويند: هر قيامی قبل از ظهور شكست می خورد و اين كه تا نشانه‌ های ظهور آشكار نشده قيام نكنيد. در پاسخ بايد گفت: امر به معروف و نهی از منكر از مسلمات اسلام است و به خاطر اخبار واحد آنها را نبايد كنار گذاشت. ضمن این که امامان قيام ‌هايی را در عصر خود و عصر غيبت تاييد كرده ‌اند؛ مانند قيام زيد بن علی(ع) و قيام شهيد فخ. همچنین رواياتی را كه می گويد: هر قيام قبل از ظهور شرك آلود است را بايد توجيه نمود به این که منظور قيام بدون امامان يا قيام براي دعوت به خويشتن يا قيام‌ در زمان عدم آمادگی است.

عدل الهی و جهنّمی شدن کودکان مشرکین و کفار؟!

اینکه در روایات وارد شده: «أَوْلَادُ الْمُشْرِكِينَ مَعَ آبَائِهِمْ فِي النَّار»؛ (اطفال مشرکین به همراه پدران شان در آتشند)، چگونه با عدل الهی تطابق دارد، در حالی که اطفال با اختیار خود در خانواده مشرکین متولد نشده اند؟ چرا اینان به گناه پدارن شان مجازات می شوند؟!

این روایت از لحاظ سندی اعتباری ندارد و علمای رجال حدیث «وهب بن وهب» را که در سند حدیث قرار دارد، كذّاب می دانند. سایر ادله هم  - اعم از آیات و روایات - که مسئولیت گناه هر کسی را مربوط به خودش می دانند، مضمون این روایت را نفی و رد می کنند. ضمن اینکه طبق برخی روایات، كودكان بعد از مرگ دوباره آزمایش می شوند و فقط اگر از فرمان خدا سرپیچی کردند وارد جهنم خواهند شد. از طرفی بنابر دلالت ادلّه متقن دینی، همه کودکان فطرتا پاک هستند و از اوّل كافر متولد نمی شوند تا به خاطر چنین کفری مستوجب عقاب باشند! بر فرض اگر چنین حدیثی را قبول کنیم، دلالت آن شامل اولادی است که مکلّف شده و راه پدران خود را ادامه و در آزمایشات الهی کفر خود را نشان داده اند، نه کودکان غیر مکلّف؛ چرا که تعذيب غير مكلّف قبيح شمرده می شود و خدا از انجام چنین قبیحی منزّه است. در آخر و با وجود همه این پاسخ ها، به نظر می رسد بهترین راه واگذار کردن علم این امر به خداست و او هرگز به بندگانش ظلم نمی کند.

سابقه انتساب «تناقض» به قرآن؟!

از چه زمانی نسبت «تناقض» در آيات قرآن مطرح شده است؟!

از ويژگی های قرآن، عدم وجود اختلاف و تناقض در آن است. با اين وجود از ديرباز كسانى مى پنداشتند در قرآن، اختلاف و تناقض هست و در اين باره پرسش‌هايى مطرح مي كردند. ضمن اینکه از احاديث فراوان به دست مى آيد كه در آن دوران، شبهه وجود تناقض در قرآن، به طور گسترده مطرح بوده و بدين جهت تأكيد شده: كه پيرامون آن نگرديد؛ چون گمانى بيش نيست كه بدخواهان رواج داده‌اند و در دستورات بزرگان دين، پاسخ هاى فراوان ارائه شده است.

راه برقراری «صلح و آشتی» در جامعه

چگونه می توان بين افراد جامعه «صلح و آشتی» برقرار کرد؟

در برقراری صلح و اصلاح روابط بين مردم، علاوه بر روان شناسی و روان کاوی، بايد از نکاتی بهره برد: 1- باید ریشه های اختلاف را شناخت. 2- بايد از شتاب زدگی دوری کرد. 3- تحريك عواطف مذهبى و شخصيت دادن به طرفین کمک می کند تا انعطاف به خرج داده و گذشت نماید. 4- گاه لازم است اصلاح كننده، خودش نیز در این راه فداکاری کند، مثلا اموالى را خرج نماید. 5- مصلح بايد با پرهیز از جانبدارى، خود را علاقه مند به هر دو طرف نشان دهد. 6- در این راه صبر و حوصله به خرج دهد.

پيامد افشای «اسرار»

افشای «اسرار» چه پيامدهايی را در پی دارد؟

هر انسانی در زندگى خود رازهايى در زمینه عیوب و یا پيروزى ها دارد. به يقين افشای عيوب سبب آبروريزى و افشای پيروزى سبب برانگیخته شدن حسد دشمنان و تنگ نظران می شود. امام کاظم(ع) می فرماید: «زبانت را حفظ كن تا آبرومند باشى، و زمام اختيار خود را به دست مردم نده كه ذليل خواهى شد». مهم تر از حفظ اسرار فردی، حفظ اسرار مذهبی، اجتماعی، حکومتی و نظامی است و افشاى آن از زشت ترين رذائل است. امام صادق(ع) مى فرمايند: «كسى كه اسرار ما را فاش كند، همچون كسى است كه ما را عمداً به قتل رسانده».

«غيرت» در روايات اسلامی

به چه ميزان در احاديث اسلامی به مساله «غيرت» توجه شده است؟

معصومین(ع) «غیرت» را یک فضیلت دانسته و برای آن اهمیت زیادی قائل اند. امام صادق(ع) می فرماید: «خداوند غيور است و هر غيورى را دوست دارد و به خاطر غيرتش تمام كارهاى زشت را تحريم فرموده است». همچنین پیامبر(ص) می فرماید: «ابراهيم مرد غيورى بود و من از او غيورترم. خداوند بينى مؤمنانى را كه غيرت ندارند به خاك بمالد»، آن حضرت همچنین می فرماید: «غيرت از ايمان است». امام علی(ع) می فرماید: «عفت انسان به اندازه غيرت او است» و می فرمایند: «خدا لعنت كند كسى را كه غيرت ندارد» و... .

«ابن عباس» و خیانت در بیت المال؟!

آیا «ابن عبّاس» به بیت المال مسلمین، دست اندازی و خیانت کرده است؟

در اين كه نامه 41 نهج البلاغه به چه كسی نوشته شده اختلاف است. اين نامه، مخاطب خود را به خيانت در اموال بيت المال متهم مى كند. گروهي معتقدند كه مراد امام(ع) «ابن عباس» است. اما گروهی آن را قبول نکرده و مخاطب را مبهم گذاشته اند. زیرا ابن عباس یکی از بزرگان و دانشمندان اسلام بوده و در ميان مذاهب مختلف شيعه و اهل سنّت، به نيكى، علم و هوشيارى معروف است؛ و با وجود اخبار ضد و نقیضی که در این زمینه وارد شده و وجود جاعلان و مزدوران، نمی توان قبول کرد این نامه خطاب به او باشد.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

الإمام عليٌّ(عليه السلام)

الإيثارُ غايةُ الإحسانِ

ايثار، اوج نيکوکارى است

ميزان الحکمه، جلد 1، ص 22